- agotz-ferratzaile
Azalpena: jauntxo
Adibideak:
— Espos-bazkarian, aski jan eta edan-eta, gizon bat emaiten duk, ongi zaldareztatua, kunkurturik burua murruari: hura astoa, bertzeak agotz ferratzaileak. Astoa ari duk putingoka, bainan ostiko bezenbat emaiten dik zirto... Zer ez dute jaunttoek jauntto izaitea gatik entzuten?
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- ahantziaren ahorat bota
Azalpena: ahantzi
Adibideak:
— Geroztik Europaren zorigaitza hau duk: profetak hiltzen ditik, ez gorputzak tirokatuz, bainan heien erakaspena ahantziaren ahorat botatuz.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- aho beteka
Azalpena: ozenki
Adibideak:
— Hemeretzigarren mendea mende zozo-zozoa, zioian aho beteka Leon Daudet idazle aho beroak.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Frantsesez: à pleine bouche
- ahoa biribil
Azalpena: ozenki, harro
Adibideak:
— Kolonizamendua, arimako trenpu bat duk. Ari dena, ahoa biribil: —Xo, Parise mintzo zaikuk; Xo, mintzo hango telebixtari paregabeak! Hango aldizkari aipatuak!
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- ahoan bilorik gabe
Azalpena: garbiki, ausart (esan, mintzatu...)
Adibideak:
— Zueri duk ahoan bilorik gabe askatasunaren alde agertzea. Mirabeau eta Garat-ek duela berrehun urte erakutsi bidea hartuko duela hitzeman dik, ahoan bilorik gabe, François Mitterand president hautatuak, president berriak.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Kontzeptuak: AUSARDIA
- ahobero
Azalpena: hitzez desmasia egiten duena
Adibideak:
— Hemeretzigarren mendera, mende zozo-zozoa, zioian aho beteka Leon Daudet idazle aho beroak.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- ahogaina zuko ukan
Azalpena: edan ondoko mingostasuna ukan
Adibideak:
— Omore txarrean nauk gaur. Laborari egin banintz aita bezala, adituko ziteian ene eskalapoinen pinpi-panpa auzoko barrokiraino. Zuko diat ahogaina. "Zurezko mutur" erdaraz derasaten gisan.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Frantsesez: avoir la gueule de bois
- airez aire
Azalpena: erraz
Adibideak:
— Badakiat airez-aire eremanen ditukala jakintza xapelketak.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Kontzeptuak: ERRAZTASUNA
- aitzin-gibel itzuli
Azalpena: alderantziz jarri
Adibideak:
— Aintzin-gibel behar die itzuli Jesus Jaunaren manamenduak: Artamenda ditzagun, oroz gainetik, orai arte madarikatu eta zikindu lizunkeria, nagusitasun nahia, berekoitasuna.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- akuilua eskuan eduki
Azalpena: agintea eduki
Adibideak:
— Aberatsek ilor egiten ahal, eta behardunak ez, dirua eskas ukaitea gatik, nun ditake bada berdintasuna? Galde hortarik ageri duk, nork daukan akulua eskuan.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Gazteleraz: tener la sartén por el mango
- aldez bertze
Azalpena: alderantziz
Adibideak:
— Georges Duhamel frantses idazleak zioian: Urrunetako herrialdetan nabila, zer nizan ikasteko. Niagok ateraldi horrek ez lukenez behar askotan aldez bertze itzuli: Urruneko herrialdetan nabila, zer nizan ez ikasteko.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- antzara(k) ferratzera(t) (bidali, igorri...)
Azalpena: solasa edo harremanak haserrez hautsi
Adibideak:
— Onartzen dik apez euskaldunaren solasa judu adiskide eginak, igorriko baitzuen, berrogoinen bizkarra, zer duk gizon zaharskila hau!... antzara ferratzerat, ez balu ikusi ene kopeta biluziaren gibelean, bere aitatxiren aurpegia.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- astoputz
Azalpena: harro
Adibideak:
— Euskaldunak irri batez hertzen ditik gizon bere buruaz hantu pizizturi eginak. Harentzat dituk: asto putz.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- azken hatsa bota / eman
Azalpena: hil
Adibideak:
— Abelek azken hatsa eman gabe, hiltzen ahal baitu edo hiltzerat uzten ahal Kain, biak berdin dohakabe.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Kontzeptuak: HERIOTZA
Gazteleraz: exhalar el último suspiro
Frantsesez: tourner de l'oeil
- baitezpadako
Azalpena: garrantzitsu, beharrezko
Adibideak:
— Aipatzen ahal euria ala iguzkia, hotza ala beroa, bainan zoin baitezpadakoa den Espainia Merkatu orokorrean sartzea, Euskal Herriarentzat, ez haizu. Hire denboran baitezpadako duk ere inglesa.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Kontzeptuak: GARRANTZIA
- (ezertara) begiak landatu
Azalpena: (ezeri) ohartu
Adibideak:
— iragan gauzetarat bagiak landatuak, heldu diren gauzetarik begiak baztertuak
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- begiko zikina baino gehiago ez jasan
Azalpena: gorrotatu
Adibideak:
— Kasik gazte guziak nuklear indarraren kontra zirezte. Ez dirozue Leimoniz begiko zikina baino gehiago jasan.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- begirik ezin hertsi
Azalpena: lo ezin egin
Adibideak:
— Bertzelako duk zahartzearekin. Loa arrunt galdua, begirik ezin hets
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Gazteleraz: no pegar ojo
- (ezeri) (inori) belarria eman
Azalpena: adi egon
Adibideak:
— Hainbertzeraino egoiten gaituk doi bat Madrileri, eta izigarriki Pariseri, beharria emana
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- bihotza idortu
Azalpena: zekendu
Adibideak:
— Bizi gaituk iragan mendearen buztanetik herrestan, gure denboraren hatsa eta urratsa ezin har. Munduko ezinbertzetarik gehienak heldu dituk gogoaren ximurtzetik, bihotzaren idortzetik: ez gazte egoitetik. Aiherkundeari eta ez anaitasunari orena galde egitetik.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- buru ez buztanik gabeko
Azalpena: funtsik gabeko
Adibideak:
— Nungo mutikoak egin bide duke holako galde buru ez buztanik gabekoa?
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- (neure, heure, bere...) buruaz bertze egin
Azalpena: suizidatu
Adibideak:
— Bergougnan Baigorriar, zainak nausituen sendatzale aipatuak zioian ez balute Euskaldunek goxatzeko, ba konfesioko aitormena, ba ostatuko doiño bat xurgatu-eta haro-barrunba, frangotan bere buruaz bertze egin lezaketela.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- (neure, heure, bere...) buruaz hantu
Azalpena: harro
Adibideak:
— Jaungoikoaren aintzinean apaldu nahi ez zuen gizon bere buruaz hantua izan dadin orain, naturalezaren aintzinean apaldua.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- buruz buru egin
Azalpena: topatu
Adibideak:
— Metzikon sartzean, harrizko murruak diok: Hemen bi jendetze haundiek buruz-buru egin zuten. Heien kausitzetik jalgi zen jendetze bat haundia.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- demendreneko
Adibideak:
— Frantziak erakusterat emaiten dik nahi duela, demendreneko urrikirik gabe, urkatu euskara.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Gazteleraz: (el, la) más mínimo, -a
Frantsesez: (le, la) moindre
- denbora jan
Azalpena: denbora pasa
Adibideak:
— Oihuka dionak Euskal Herria nahi duela askatu, orroa egin ondoan baita denboraren jateko goxoki musean emaiten, hura jeus ez duk.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- (gure) denboraren hatsa eta urratsa hartu
Azalpena: modernoa izan
Adibideak:
— Bizi gaituk iragan mendearen buztanetik herrestan, gure denboraren hatsa eta urratsa ezin har.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- errekaren zolan izan
Azalpena: hondatua egon
Adibideak:
— A, guk Euskaldunek, egiten baginu euskararen salbatzeko zuek frantsesaren edo espainolaren salbatzeko egiten duzuen indarretik hamarretarik bat, ez gintazke giren errekaren zolan!
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- fera-futxo haizatu
Azalpena: bidali, kanporatu
Adibideak:
— Bordeleko Biltzarrak igorri zuen hamazazpigarren mendea hastean, Pierre de Lancre aholkatzailea, eta hunek zenbeit ehun gizon, emazte, haur, apez, erre-arazi, sorginkeria estakuru, Lurberritik itzuli arraintzalek haizatu baitzuten fera-futxo
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- gogoa ximurtu
Azalpena: espiritua zahartu
Adibideak:
— Bizi gaituk iragan mendearen buztanetik herrestan, gure denboraren hatsa eta urratsa ezin har. Munduko ezinbertzetarik gehienak heldu dituk gogoaren ximurtzetik, bihotzaren idortzetik: ez gazte egoitetik. Aiherkundeari eta ez anaitasunari orena galde egitetik.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- golko azpian
Azalpena: isilean, azpiz
Adibideak:
— Hik irria jauz-arazten duk zaflaka ostatu barnean, hihaurrek baituk lehenik kur-kur-kur irri egin golko azpian
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- (inor) harri mutur bat egin
Azalpena: izutu
Adibideak:
— Soldado erromanoak bazabiltzaian erredolaren gainean Meduze, Gorgona baten itxura: begitartea suge eta basurde hortzez inguratua, aski zitzaiokan behako bat etsaietarik egiteko harri mutur bat.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- hats handiko
Azalpena: tematsu, gogor, nekagaitz
Adibideak:
— Hire eta ene aita nola ez zituan ari arto ereiten edo arto jorran? Berdin hats haundiko langilea izan hadi lerro guzietan.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Frantsesez: de longue haleine
- hitza irentsi
Azalpena: agindutakoa ez bete
Adibideak:
— Raymond Poincaré presidentak hitzemana zian: "Herriak ez ditu ahantziko harentzat bizia eman dutenak". Bainan hitza jan, eta tu izpi batekin, iretsi.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Kontzeptuak: AGINDUA
- hitza jan
Azalpena: agindutakoa ez bete
Adibideak:
— Raymond Poincaré presidentak hitzemana zian: "Herriak ez ditu ahantziko harentzat bizia eman dutenak". Bainan hitza jan, eta tu izpi batekin, iretsi.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Kontzeptuak: AGINDUA
- hogeita hamaika keinua egin
Azalpena: begia kliskatu
Adibideak:
— Badakik bihotzak aipaturik egina hizala gain hartako artzainekin mintza, heieri egin hogoi-eta-hameka keinua, eta hel gorago.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- hordagoka ari
Azalpena: kontra ari
Adibideak:
— Jakitatearekin hor-dagoka ari denak beti galduko dik.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- (ezeren) ildoari lotu
Azalpena: (ezertan) saiatu
Adibideak:
— Badituk hi baino trebeago direnak, hi baino lehenago baitira bertsu ildoari lotu.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- intatik jalgi
Azalpena: egoera txar batetik irten
Adibideak:
— Nehor ez duk elurra bezain xuri, ikatza bezain beltz, manikeizmoak derasan bezala. Huntan ere, irriño batekin Euskaldunek egin diuk oldar, intatik jalgitzeko.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- irriz usteldu
Azalpena: barre handiak egin
Adibideak:
— Antzerkitegian, irriz usteldurik zanpantzarrak derasak: Errak to, moldatu diat bandera berria, bandera xuria!
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Gazteleraz: mearse de risa
Frantsesez: se tenir les côtes de rire
- ixtaklok
Azalpena: zangoak alboetara eserita
Adibideak:
— Beihalakoek ziotenaz, gerrena aski zian sorginak haren gainean ixtaklok Akelarretarat heltzeko.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- izpirik (ere) ez
Azalpena: batere ez
Adibideak:
— Ez die lehen aldia Frantsesek federalismoa ez dutela izpirik ulertzen.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Gazteleraz: ni un ápice
- jendetze kopeta
Azalpena: herria (burgesen ahotan)
Adibideak:
— 1936-ean "jendetze kopeta" nagusitu zelarik Frantzian, hasi zituan oraiko keskak.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- kopeta xut
Azalpena: harro
Adibideak:
— Gure arbasoek zioteian orobat kopeta xut: Euskaldunak Jaungoikoaren aintzinean du bakarrik kentzen txapela.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- kosk egin
Azalpena: topatu
Adibideak:
— Atzo elgarrekin kosk egin diuk: hi Bordelerat ari, hango unibertzitate ikastegi nausirat, ni Baionan egonki, aspaldian erakasle lana utzia adinaren gatik.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- lanterna gorri
Azalpena: azken
Adibideak:
— Ez egon gibeletik, lanterna gorri. Jo aintzinerat eta jo aintzina, lanterna xuri!
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Gazteleraz: farolillo rojo
Frantsesez: lenterne rouge
- lanterna xuri
Azalpena: aurren, lehen
Adibideak:
— Ez egon gibeletik, lanterna gorri. Jo aintzinerat eta jo aintzina, lanterna xuri!
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- larruak ezin gehiago atxiki
Azalpena: harrotu
Adibideak:
— Ez gaituk bat bertzerik hain urrun, puttil. Ala, larruak ezin gehiago atxik, zozotzen ari haiz?
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- lau erregeak eskuan ukan
Azalpena: agintea edo boterea ukan
Adibideak:
— Gure hartan aise kazkartzen gaituk uste lau erregeak eskuan ditugula eta bertzeak gain-gainetik lau andere edo lau xango eta zendako ez, haundirat, lau batteko?
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- mutur egon
Azalpena: haserre egon
Adibideak:
— Salatu daitak amaren arabera, Xuriko hire xakur, bildotxa bezain amultsu eta punparia, mutur dagola Bordeleko unibertzitate urrunean haizalarik.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- noiztenka
Azalpena: aldizka
Adibideak:
— hartu zitean xedea elgarretaratzeko noiztenka
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Kontzeptuak: BAKANTASUNA
- ogi metaren gaineko xoriak izan
Azalpena: zorionean bizi
Adibideak:
— Jalgi zite, mintza zite, Max Jacob zuk ikusi baitzuzu ifernua idekia eta haren surat zure anaiak nazizmo debruak orgataraka, miliunka botatuak. Zure parrean, ogi metaren gaineko xoriak gira.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- (inon) ordua hartu
Azalpena: (inoren) pareko jarri
Adibideak:
— Japoniak urkatzer dik Europa, kraskatzer Amerika, Europa eta Amerika ez baitira aski goizik ohartu tresna-trenatzearen dorrean behar dutela hartu beren ordua
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- (inoren) ore beretik izan
Azalpena: berdina izan
Adibideak:
— Bizi zuan Detchepare bertsularia Gutenberg-en izarbel baratzean. Haren orretik haiz... Eman hadi idatziak aldizkari batean, hala nola Herria-n, ager-arazten.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- orena aitzinatu
Azalpena: atzerapenetik irten, eguneratu
Adibideak:
— Japoniak urkatzer dik Europa, kraskatzer Amerika, Europa eta Amerika ez baitira aski goizik ohartu tresna-trenatzearen dorrean behar dutela hartu beren ordua; aintzinatu behar dutela beren ukaraiko orena.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- (ezeri) orena galdegin
Azalpena: (ezeren) ildoan jarri
Adibideak:
— Bizi gaituk iragan mendearen buztanetik herrestan, gure denboraren hatsa eta urratsa ezin har. Munduko ezinbertzetarik gehienak heldu dituk gogoaren ximurtzetik, bihotzaren idortzetik: ez gazte egoitetik. Aiherkundeari eta ez anaitasunari orena galde egitetik.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- (ezeri) papoa ideki
Azalpena: aintzat hartu
Adibideak:
— Beñat, nork dik bertsulariaren mintzoari papoa idekitzen? Lehen lehenik gazteak.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- pilik ez
Azalpena: ezer ez
Adibideak:
— Espainol pilik ez jakin, ahal tokian jan eta lo, hemengo mendietan barna sartu dituk Iparraldeko gure arbasoak.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- (neure, heure, bere...) putzak ez salatu
Azalpena: norberaren akatsak ez aitortu
Adibideak:
— Euskaldunek ez diuk gure artean gordainkeria hastio. Erranen deat beraz ez ditukala hire putzak salatzen.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- sudurra ukan
Azalpena: (ezertarako) sena eduki
Adibideak:
— Hiri behatu-eta jo eta jo plantan ari, jalgitzen die: Mutiko horrek badik kaskoa, erran nahi baita adimendua. Bainan ttapalahara doalarik hire pilota, iduri irriz ari, eskuin edo ezker, ezin hatxemana, erraiten die: Emak hor! Baduela sudur putiko horrek!
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Gazteleraz: tener olfato
- (inoren aitzinean) txapela kendu
Azalpena: errespetua erakutsi
Adibideak:
— Gure arbasoek zioteian orobat kopeta xut: Euskaldunak Jaungoikoaren aintzinean du bakarrik kentzen txapela.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
- (inon) zangorik ez gehiago sakatu
Azalpena: ez sartu
Adibideak:
— Omen deabrua sartu Euskadin, omen zazpi urte egon euskararen ikasten, omen euskaran galdu hain nekea euskara izaitea gatik; omen ba eta ez bakarrik ikasi, eta Adur ibaia iragan orduko ahantzia zer zen ez, zer zen ba; omen okaztaturik ez gehiago zangorik Euskal Herrian sakatu.
SALABERRY, E.
BeĎat adiskidea agur!, 1981.
Gazteleraz: no poner pie en
