- abantail(a) eraman
Azalpena: abantailatu
Adibideak:
— Baiña orai gerok geure borondatez egiten dugun penitenzia, eta hartzen dugun pena, alde guztiz da borondatezkoa, baliosa, eta Iainkoari eder zaikana. Eta halatan hunek eramaiten deraue purgatorioetako penari, eta eritasunekoari ere, urreak, bertze diru guztiei eramaiten derauen abantailla.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: ABANTAILA
Gazteleraz: llevar ventaja
- adimenduan egon
Azalpena: zentzuduna izan
Adibideak:
— Zergatik bada nahi duzu zuk ere benturaz zeure adimenduan egonen etzaren denborako, eta astirik ere izanen eztuzuneko, zeure egitekoa eduki eta luzatu?
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
— plazer haren erdiesteko, zenbat trabaillu, gau eta egun gaixto iragan behar den pensatzera: eta guztien gaiñetik, plazer eztheus hark, hasi deneko edo hasi gabe akhabatzen den hark, zenbat pena eta atsekabe emaiten duen: eta zein ondore gaixtoa bere ondotik utzten duen konsideratzera, eztut uste, lizatekeiela bat ere egiteko hartan sar litekeienik; ez behintzat adimenduan dagoenik, zentzua buruan duenik, zoro eta itsu eztenik.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (ezertaz) adio erran
Azalpena: harremanak eten
Adibideak:
— Eta iakizu ezen eztela hemendik aitzina, halako egitekoz, enekin zer gehiago mintzaturik: eta oraidanik, nik hetzaz, adio erraiten deratzudala
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- aditzera eman
Azalpena: adierazi
Adibideak:
— Konpaiñia berean galdegin zen berehala, ea nori emanen zeikan liburuaren egiteko kargua. Eta bertze guztien artetik, hasi zeizkidan niri neroni aditzera emaiten, lehenbizian kheinuz eta aieruz, eta gero azkenean, klarki eta agerriz, nik behar nituela, egiteko hartan eskuak sarthu.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: dar a entender
- ahalik eta (...)-en(a)
Azalpena: ahal den modurik -enean
Adibideak:
— Katon Zensorino hartzaz irakurtzen da (zeiñek baitzuen alferren gaiñean esku eta bothere) ekhartzen zeraukatenean gizon bat bere aitzinera, akusaturik, erraiten zela ezen alferra zela, berehala lehenbiziko gauza eskuetako larrua hazkatzen, eta ferekatzen zioela: eta baldin latz, lodi, eta gogor edireiten bazioen, ahalik eta arintkiena utzten zuela.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- ahazabal
Azalpena: berritsu
Adibideak:
— Ikhusten duzunean ezen presuna bat dela erasle handi, minzatzaille, aha-zabal.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: boquirroto
Frantsesez: franche caillette
- ahotan erabili
Azalpena: aipatu, esan
Adibideak:
— Eta batek eta bertzeak ahotan gaixtoki darabillatela ikhusten duenean, laster egiten du bere konzientziara
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- ahotan ibili
Azalpena: aipatu
Adibideak:
— Komunzki ahotan dabillan solhasa da: eztugu geroko segurantzarik bethi gara periletan
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: andar de boca en boca
- aitorra eman
Azalpena: aitortu
Adibideak:
— Eta, ezta ez asko, aithorraren emaitea, eta ez gero zeure ordenuan, eta hiltzerakoan, bihurtzeko eta pagatzeko, gogo eta borondate izaitea ere.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (ezeren, inoren) aitzakia egin
Azalpena: (inori, ezeri) errua egotzi
Adibideak:
— Trabaillatu nahi etzuenak, hotzaren atxakia egin zuen
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (ezeri) aitzinaldea eraman
Azalpena: abantailatu
Adibideak:
— Eta perna hark, gerok geure borondatez hartzen dugunak, eramaiten dio aitzin aldea bertze penari
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: ABANTAILA
- albiriste egin
Azalpena: harrera ona egin
Adibideak:
— Ea, iende penatuak, indazue albiriste, berri on bat eman nahi derautzuet
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: HARRERA
Frantsesez: faire bonne chère
- aldez edo moldez
Azalpena: ezergatik
Adibideak:
— nor da Euskal-Herrian aldez edo moldez, zordun eta obligatu etzaitzunik?
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- alfer egon
Azalpena: alferkeriatan egon
Adibideak:
— Lehenagoko filosofo batzuek, ez aithortzeagatik egon zela behin ere Iainkoa alferrik, erran zuten, mundu haur, Iainkoa alferrik, erran zuten, mundu haur, Iainkoa bera bezala, eterno zela eta haste gabe. Zeren bertzela mundua egin arterainoko bitartean alfer egon beharko zuela Iainkoak.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: ALFERKERIA
- anarteraino
Azalpena: artean
Adibideak:
— anarteraiño bekhatutan egona ta ibilia.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: mientras tanto
Frantsesez: entre temps
- arimak egin
Azalpena: hil
Adibideak:
— Oihuz, eta othoitzez zegoela, bere egunak akhabatu zeitzan, arimak egin zeraukan, eta sekulakotz kondenatu zen.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: HERIOTZA
- arimako feriak
Azalpena: munduko plazerrak
Adibideak:
— Baiña ifernuraz gero, galdu du libertateak bere indarra: itsutu da adimendua, gogortu da borondatea, akhabatu dira arimako feriak, hertsi dira miserikordiaren atheak.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- arratsaldeko urrikimendua
Azalpena: beranduko damua
Adibideak:
— Zeren San Agustinek dioen bezala: Multos solet serotina poenitentia decipere (August. de vera et falsa poenitentia). Anhitz enganatzen ohi du arratsaldeko urrikimenduak, penitentzia berantkorrak
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: BERANDUA
- arropa gorriaz beztitu
Azalpena: kardenal egin
Adibideak:
— Arropa gorriaz bestitzeko bidetan izan zarela
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- atsegin hartu
Azalpena: lasaitu
Adibideak:
— atsegin har ezazue, ezen nik eginen dut hetzaz neure eginbidea
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- azken fina
Azalpena: ondorio nagusia
Adibideak:
— Zeren eztia darion beraska bezala dira haren ezpaiñak, eta olioa baiño leunago haren lephoa, ordea ondorea, azken fina, abszintio belharra bezain min eta gozo gabe.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- azken finean
Azalpena: azkenean, bururatzean
Adibideak:
— eta zerere bekhatu, eta gaixtakeria oraiñokoan erabili baitugu, hek guztiak utzirik, prestutasun batean iartzera deliberatu: eta halako moldez, thailluz, eta suertez aitzinerat gobernatu, non azken finean, Iainkoaren miserikordiarekin batean erdiets dezagun guretzat ordenaturik eta prestaturik dagoen bozkarioa, zein baita zeruko loria.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (neure, heure, bere...) azken finean
Azalpena: heriotzan
Adibideak:
— Zeren zuk ere Baionako Ipizpiku zinenean, eta bisitan zenenbiltzanean ikhusirik ezen, elizatik kanpoan zebiltzan iende batzuek, nahi zituztela, bere azken finean, gorputza elizan sarthu eta ehortzi; zeure bisita hautsirik, Nafarroako hirur estatuak bildurik, ioan zinen Gorthera
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: (mi, tu, su...) última hora
- (neure, heure, bere...) azken pontua
Azalpena: heriotza
Adibideak:
— Hala bada guri ere Iainkoak, bere azken finean, hiltzeko denbora hurbildu zeikanean, erran zerakun: Iende onak, badakusazue nola nagoen neure azken pontuaren bezperan
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: HERIOTZA
Gazteleraz: (mi, tu, su...) última hora
- (inoren) baitan zentzatu
Azalpena: bestetatik ikasi
Adibideak:
— Beha iazozu bada halako bati eta zentza zaite haren baithan
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: escarmentar en cabeza ajena
- bat bedera
Azalpena: bakoitza
Adibideak:
— igurikitzen dioela bat bederari lainkoaren pazientziak.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: cada cual
- baten bia bihurtu
Azalpena: inoren erasoari gogorkiago eraso
Adibideak:
— Baina baldin baten bia bihur badiatzot, egin zaitan baiño gogorkiago mintza banakio
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: devolver dos por uno
- bedere
Adibideak:
— erakutsi duzun borondate borondatetsuak ezterautate utzten, ondotik bedere, zutzaz orhoitzapen egin gabe, liburutto hunen, kanporat atheratzeko, ausartziaren hartzera.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: al menos
Frantsesez: au moins
- begi bista
Azalpena: aurre
Adibideak:
— Begi bistatik galduz gero
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- begia arraitu
Azalpena: alaitu
Adibideak:
— Hark begia arraitzen dio, hark imprentzuaz bezala bere mendekatzeko gogoa bertze aldera itzultzen dio
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: ALAITASUNA
Gazteleraz: alegrar la cara
- (ezeri, inori) begia eduki
Azalpena: adi egon
Adibideak:
— Gero huni eduki behar diogu begia
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (inorengana) begia eduki
Azalpena: zaindu
Adibideak:
— Zeren nola ezpaikara bi mendetako eta zuk zeurea, hain ongi, hain ohorezki eta dohatsuki iragan baitazu, esperantza baitut zeruko lorian, Iainkoaren konpaiñian, kredit handiarekin zaudela: eta hortik helduko zatzaizkidala, eskua emanen derautazula: eta arranoak, airean dohanean, bere umetara bezala, zuk ere enegana begia edukiko duzula.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- begietatik iharrak jauzi
Azalpena: haserretu
Adibideak:
— Eta ezpere beha iazozu haserretua dabillan bati, nola mintzo den, nola ahotik abuiña darion, begietarik iharrak iauzten zaitzan
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: HASERREA
- begitarte egin
Azalpena: errezibitu
Adibideak:
— Egiozu begitarte
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- beharrondoko
Azalpena: zaflada
Adibideak:
— behar ondoko bat emaiten dioenac.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- behin edo berriz
Azalpena: inoizka
Adibideak:
— behin edo berriz bekhatu egitera gerthatuagatik.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: BAKANTASUNA
Gazteleraz: alguna que otra vez
Frantsesez: parfois
- behin eta berriz
Azalpena: maiz
Adibideak:
— zer eginen du bada behin eta berriz, berariaz eta luzaro beha egote hark?
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: MAIZTASUNA
Gazteleraz: una y otra vez
- behintzat
Adibideak:
— animalia adimendurik eztutenek ere, behintzat erleek eta xinhaurriek.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: al menos
Frantsesez: au moins
- bela egin
Azalpena: itsaskatu
Adibideak:
— Haize ona denean, bela egin gabe gelditzen den untzia bezala
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (ezertan) belarrietaraino sartua egon
Azalpena: oso sartua egon
Adibideak:
— Eta bitartean beharrietaraiño bekhatutan barrena sarthuak egon
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: estar metido hasta el cuello
- beltzuri egin
Azalpena: haserretu
Adibideak:
— Beltzuri bai, baiña begitarterik ez egitea
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: fruncir el ceño
Frantsesez: froncer les sourcils
- beregainezko
Azalpena: aparta
Adibideak:
— ez ordea beregaiñezkoak eta abantaillezkoak.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- beregainki
Adibideak:
— gizona bera, bere gainki.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: sobre todo
Frantsesez: surtout
- besta eta begitarte egin
Azalpena: harrera ona egin
Adibideak:
— Ontasunari egiten dio besta eta begitarte
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (neure, heure, bere...) betea eman
Azalpena: jo
Adibideak:
— Eman zioen bere bethea, eman zioen zafadarrako eder bat.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: dar (su) merecido
- bezainbat
Azalpena: hainbeste
Adibideak:
— ianhari gozo baten iatean bezanbat atsegin hartzen baitu.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: otro tanto
- bezainbatean
Azalpena: hainbeste
Adibideak:
— ordea izaiteaz denaz bezan batean.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- bezainbeste
Azalpena: hainbeste
Adibideak:
— asko duten bezain bertze garazia.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- bi bian
Azalpena: elkarrekin
Adibideak:
— Eta ihes egitea da, hartako okhasinoetarik, solhasetarik, inkontruetarik, eta gogoetetarik begiratzea. Zeren dirua ezta segur ohoinak diren lekhuan; ez ardia otsoen artean; eta ez estupa suaren aldean. Gauza perilosoak dira hauk elkharrekiko, eta bai gizona eta emaztea ere berak bakharrik bi bian egoiteko.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- bi iletan jarri
Azalpena: zahartu
Adibideak:
— Erraiten zaitzu zahartzen hasi zarela, bi illetan iarri zarela, begiak lanhotzen hasi zaizkizula
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: ZAHARTZEA
- (inori) (ezertarako) bide(a) eman
Azalpena: aukera eman, lagundu
Adibideak:
— biderik emaiten ezpadiozu
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: LAGUNTZA
Gazteleraz: dar pie
- (ezeri, inori) bidegabe egin
Azalpena: iraundu
Adibideak:
— Hain gutitan, non baitirudi ezen bide gabe egiten dioelalankoak bekhatoreari
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: IRAINA
- bihotz eman
Azalpena: adoretu, sustatu
Adibideak:
— Hunek bihotz emaiten deraut
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- bihotz hartu
Azalpena: animatu
Adibideak:
— ea arima izitua, bihotz har ezazu, esportza zaitezi, etzaitezila errenda, eztezazula gal esperantza
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- bihotz ukaldi
Azalpena: atsekabe
Adibideak:
— zer bihotz ukhaldi errezibituko duzu!
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- bihotza hautsi
Azalpena: penatu
Adibideak:
— Etzaika bat ere bihotzik hautsten: etzaika bat ere hala dagoen on-beharra urrikaltzen
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: DAMUA
- bizia edeki
Azalpena: (inork inor) hil
Adibideak:
— Konsidera ezazu bada zuk, zeure etsaiari barkhatu nahi ezteraukazuna, barkhatu zerauela lainkoak, bizia edeki zeraukaten etsaiei
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: HERIOTZA
- biziaren penan
Azalpena: hiltzeko mehatxupean
Adibideak:
— Biziaren penan, hurreneko bortz egunetan Seminaris hark manatzen zuen guztia egin zedilla.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: HERIOTZA
Gazteleraz: bajo pena de muerte
Frantsesez: sous peine de mort
- boz batez
Azalpena: akordioz
Adibideak:
— guztiek batetan, eta boz batez aithortzen, erraiten eta Kofesatzen dute.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: ADOSTASUNA
Gazteleraz: a una voz
Frantsesez: d'une seule voix
- brankan ipini
Azalpena: aurreneko puntuan jarri
Adibideak:
— Eta ohore bailliz bezala, iuramentuak ibenzeituzte brankan, lehenbiziko hastean
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- bularka jarri
Azalpena: tematu
Adibideak:
— Beraz hunelatan zintki eta 6ntki, maiz eta lehiatuki, behar gatzaitza azken fineko iraunpenaren eta perseberatzeko donuaren eskatu: eta hunetan geure ahal guztiaz permatu eta bulharka iarri
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: SETAKERIA
- buru eman
Azalpena: amaitu
Adibideak:
— Eta emanen buru
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: AMAIERA
Gazteleraz: dar término
Frantsesez: mettre un point final
- (neure, heure, bere...) burua desegin
Azalpena: arduratu
Adibideak:
— Eztio lorik egitera utzten, gau eta egun haren mainatzen eta errekaitatzen, bere burua deseginik
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (neure, heure, bere...) burua erre
Azalpena: (inorgatik) sakrifikatu
Adibideak:
— Dudan guzba pobrei eman badiazet ere, eta neure burua erratzera utz badezat ere, etzaizkit hek guztiak deus baliatuko
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- buruan ilea ukan baino gehiago
Azalpena: asko
Adibideak:
— buruan ille duzun baiño bekhatu gehiago egin duzun orrek.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: UGARITASUNA
Gazteleraz: más que pelos en la cabeza
- (inoren) buruaren gainean ikatz biziak bildu
Azalpena: inoren estimazioa irabazi
Adibideak:
— Emozu zeure etsaiari gose denean iatera eta egarri denean edatera, zeren halatan bildukoitutzu ikhatz biziak haren buruaren gaiñean. Erran nahi du: nola ikhatz biziek elkarganatzen dituzunean, sua pitzten eta egiten baitute: hala etsaia baithan ere, egiten derautzatzun ongiek eta zerbitzuek pitzten dute eta egiten amorioaren sua, bakea, adiskidetasuna
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- buruko ileak laztu
Azalpena: beldurtu
Adibideak:
— Bada zeure azken finean, heriotzeko orenean, behar ordu guztien gaiñeko behar orduan, zer damu, zer bihotz ukhaldi errezibituko duzu! Zer pena eta atsekabe sentituko duzu, Iainkoak hutsik, behar duzuna gabe, kanporat egotz zaitzanean? Nescio vos. Etzaituela ezagutzen, berandu duzula, erremediorik erran diazazunean? Eta hunela erranik, athea herts diazazunean? Badirudi, hunetan pensatzeak berak ere, sekulakotzat musut-huts gelditu behar duela ikhusteak, nehori buruko illeak latzten derautzala.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: BELDURRA
Gazteleraz: poner los pelos de punta
Frantsesez: faire dresser les cheveux sur la tête
- burutan atera
Azalpena: betekizuna kunplitu
Adibideak:
— Eta zuk guztiak arraiki eta alegeraki errezibi. Zuhurki honseilla, kida, goberna eta burutan athera.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: sacar adelante
- (neure, heure, bere...) burutik
Azalpena: norberaren sortzez
Adibideak:
— ez naiz neure burutik mintzo.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: por (mi, tu, su...) cuenta
Frantsesez: de son propre chef
- (neure, heure, here...) buruz
Azalpena: norberaren sortzez
Adibideak:
— berak dira bere buruz asko gora mintzo!
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: de motu propio
Frantsesez: de son cru
- damu hartu
Azalpena: penatu
Adibideak:
— erregek bere semearen falta haur iakin zuenean, iainkoak daki zenbat damu harzen zuen
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- david baino sainduago izan
Azalpena: oso santua izan
Adibideak:
— David baiño sainduago, Sanson baiño balentago, eta ez Salomon baiño iakinsunago
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- egiatik atean ibili
Azalpena: erratua egon
Adibideak:
— Hala bada zuk ere etsaiaren erranei irri egiteaz edo ez deus ihardesteaz, emaiten duzu aditzera, eztakiela zer mintzo den, egiatik athean dabilela
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (inorenak) egin
Azalpena: hil
Adibideak:
— Egin dik hireak, gaur eskatuko zaizkik
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: HERIOTZA
Frantsesez: avoir son compte
- (neureaz, heureaz, bereaz...) egin
Azalpena: nahi dena egin
Adibideak:
— Bereaz egin duenean
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: salirse con la suya
- (inorekikoaz) egin
Azalpena: inorekiko harremanak hautsi
Adibideak:
— Nik hautsi dut munduarekin, egin dut harekikoaz
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- egunetik egunera ibili
Azalpena: luzamendutan ibili
Adibideak:
— Baiña guk eztugu hala egiten, egunetik egunera gabiltza, bethi prometa, bethi gogo har; eta behin ere ez ethen, behin ere ez delibera ez konpli
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- egur egin
Azalpena: sutarako egurra bildu
Adibideak:
— Hari zela egur egiten
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- elaberri
Azalpena: marmari
Adibideak:
— han da munduko elha-berri, erran-merran eta nahasketa guztia.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- elaberriti
Azalpena: berri kontari
Adibideak:
— elha berriti eta salhati.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: correveidile
- elkar eduki
Azalpena: elkarri lagundu
Adibideak:
— Eta halatan haur ihkusirik guztiek elkhar dadukate, elkharri laguntzen zaitza, elkhar onhesten dute.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: ELKARTASUNA / LAGUNTZA
- (neureak, heureak, bereak...) eman
Azalpena: jo
Adibideak:
— Gutienean berak emanen derautzatela, azotea izanen duela
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- erabia eraiki
Azalpena: gordean dagoena agerrarazi
Adibideak:
— Eta tentatzaillea ere eztatza behin ere lo: hark eraikitzen du erbia, pitzten du sua, gogoratzen du bekhatua, iratzartzen du haragia: eta iratzarriz gero, gaitz da lohakartzen; gogoa iratzz gero, gaitz da susegatzen eta bere lekhura bihurtzen.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: levantar la liebre
Frantsesez: lever la liévre
- erantzute egin
Azalpena: erreprotxatu
Adibideak:
— Zeren etsaiek geure faltak erranez, eta hetzaz erantzute eginez
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- erauki esan
Azalpena: errenditu
Adibideak:
— Geureaz denaz bezan batean, errendaturik iarririk, garaitia emanik, erauki erranik, eztugula indarrik asko ezaguturik
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: darse por vencido
Frantsesez: rendre les armes
- erresumin
Azalpena: oinaze
Adibideak:
— hatz gordin eginik, gelditzen zaitzu ondotik errasumina.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- erroak utzirik adarrei lotu
Azalpena: arazoaren muninera ez jo
Adibideak:
— Likurgo Thraziako erregeari iduritu zeikan ezen, etzela ordenantzat arnoaren debekatzea, zeren hura zela erroak utzirik, adarrei lotzea.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: andar(se) por las ramas
Frantsesez: tourner autour du pot
- errotan irinik ez lotu
Azalpena: inguruko giroaz ez kutsatu
Adibideak:
— Gaitz da tratuetan eta salerosietan, bethi egiaz ibiltzea; bertzerena eskuan darabillazularik, ez kutsatzea, errotan irinik ez lotzea
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- esku eman
Azalpena: lagundu
Adibideak:
— Baldin Iainkoak permititzen eta esku emaiten ezpalio
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- esku hartu
Azalpena: agintea ukan
Adibideak:
— esku handia hartzen duela emazteak amurus itsutuaren gaiñean
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- esku toki
Azalpena: euskarri
Adibideak:
— eztu esku-tokitik, eta ez lotzeko girthainik
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (ezertan) eskua(k) sartu
Azalpena: interbenitu
Adibideak:
— Eta bertze guztien artetik, hasi zaizkidan niri neroni aditzera emaiten, lehen bizian kheinuz eta zieruz, eta gero azkenean, klarki eta agerriz, nik behar nituela egiteko hartan eskuak sarthu
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: meter las manos (en algo)
- eskuak iratxeki
Azalpena: harrapatu
Adibideak:
— Ohoiñari ere ebastera dohanean, gogoratzen zaika, eskuak iratxeki badiatzote, gutienean bereak emanen derautzatela, azotea izanen duela
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: HARRAPATZEA
Gazteleraz: echar el guante
Frantsesez: mettre la main au collet
- eskuei eragin
Azalpena: lan egin
Adibideak:
— Eskuei eragiten daraue: orduan bere artea, antzea, maiña eta ahal guztia enplegatzen du
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: LANA
- (neure, heure, bere...) eskuko
Azalpena: (neure, heure, bere...) arduerapean
Adibideak:
— utzten deraku geure eskuko.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: a (mi, tu, su...) cargo
Frantsesez: à sa charge
- eskuko ukan
Azalpena: menpean ukan
Adibideak:
— Nola geure borondatea guere eskuko baitugu
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (inorekin) ez ahaide eta ez bernaje izan
Azalpena: harremanik ez ukan
Adibideak:
— Zeren nola ezpaikara bi mendetako eta zeuk zeurea hain ongi, hain ohorezki eta dohatsuki iragan baituzu
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (inor, ezer) ez bezalako
Azalpena: desberdin
Adibideak:
— ni ez bezalakorik, ni baiño hunetako giagorik.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- eza eman
Azalpena: ezetz esan
Adibideak:
— Hari ere emaiten diozu eza, erraiten diozu eztakizula othoi gauza hartzaz mintza
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- ezen ez
Adibideak:
— Gauza segura da, eta bat ere dudarik eztuena, probetxuago eta merituago izanen duzula, orai zerorrek, bizi zarela, eta osasuna duzula, zeure eskuz probeari amaiten diozunaz, ezen ez gero hiltzarekoan ordenatzen diozunaz.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- ezertan eduki
Azalpena: kontsideratu
Adibideak:
— Eta ezertan edukitzekoa denz?
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- ezetabai
Azalpena: diskusio
Adibideak:
— ez eta bai asko den lekhuan.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- ezinbesteko
Azalpena: ekidin ezineko
Adibideak:
— Eta azken oreneko penitentzia hark badiondi bortxazkoa, ezin bertzezkoa.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- ezinbestez
Azalpena: behartuz gero
Adibideak:
— Purga ezin bertzez, eri zarenean.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: en última instancia
Frantsesez: en dernier ressort
- ezpataren ahotik iragan
Azalpena: (inork inor) hil
Adibideak:
— Erdietsikoitut, atrapatukoitut,aspertuko natzaie, guztiak ezpataren ahotik iraganeintut
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: ERAILKETA
Gazteleraz: pasar por el filo de la espada
Frantsesez: passer au fil de l'épée
- ezpataz iragan
Azalpena: (inork inor) hil
Adibideak:
— Antzasuenak garaitzen du bertzea, bere meneratzen du, azpiratzen du, lurrera egotzten du, ezpataz iragaitera darama
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: ERAILKETA
Gazteleraz: pasar a cuchillo
- (inopren) feriak akabatu
Azalpena: hil
Adibideak:
— Iragan zaie hei bere denbora, akhabatu dira heken feriak.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Frantsesez: casser sa pipe
- fin gaitz egin
Azalpena: ondorio txarrak gertatu
Adibideak:
— Gero fin gaitz egiteko
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (neure, heure, bere...) gainera hartu
Azalpena: ardurapean hartu
Adibideak:
— eta are gehiago iakinagatik ere, on da disimulatzea, ez iakin iduri egitea, ez iabetzea, ez bere gaiñera hartzea, edo desenkusatzea
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: cargar sobre (sus) espaldas
- gaitzez jarri
Azalpena: haserretu
Adibideak:
— Zeren ez naiz ni hargatik bekhaiztuko, eta ez mutturturik gaitzez iarriko
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- gakoaz egon
Azalpena: gordean egon
Adibideak:
— Gakhoaz dagoela erraiten da
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: estar bajo llave
- galdu gordean ibili
Azalpena: hondatzeko puntuan egon
Adibideak:
— Egitekoak egitekotan direnean, galdugordean dabiltzanean, orduan edukazu zuk egundaño baiño esperantza gehiago
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- garra altxatu
Azalpena: hasiera eman
Adibideak:
— Behar da behar, behar danean, khar aphur bat ailtxatu
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: prender la mecha
- gero eta gero
Azalpena: denboraren poderioz
Adibideak:
— gero eta gero doha gaixatuaz, zailduaz eta gogortuaz.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: cada vez más
Frantsesez: de plus en plus
- gero eta gero (ere)
Azalpena: denboraren poderioz
Adibideak:
— Baiña ardia orenetik orenera, lekhuz aldatzen da, oihanean barrenago sartzen da, bethi eta galtzenago eta errebelatzenago da. Hala bada bekhatorea ere, gero eta gero galtzenago, errebelatzenago eta bere aztura gaixtoetan barrena sartzenago da.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
— Eskiribatzen hasten zarenean, ezin higi ditzakezu erhiak, lothuak bezala daude. Zeren ezpaitira usatuak. Baiña gero eta gero usatzen eta trebatzen dira, hain trebatzen, ezen azkenean, bertze alderat beha zaudela ere, hitzen erdiak eskiribatzen baititutzu.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- geroko gero
Azalpena: luzamendu
Adibideak:
— Eta orai bereon, presenteon hasten naiz: ezta ia gehiago, geroko gerorik, luzamendurik, eta ez ephetan ibiltzerik.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- gerotik gerora ibili
Azalpena: luzamendutan ibili
Adibideak:
— Neure iaun maitea, ioan zatzaizkit lurretik, baiña ez gogotik, eta ez bihotzetik. Heldu nintzen. Ezterautazu iguriki. Ordea eneak dira faltak, enea da hobena. Gerotik gerora ibili naiz, eta hala dabillanari gerthatzen ohi zaikana egin zait niri ere.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (ezer) gerotik gerora luzatu
Azalpena: luzatu
Adibideak:
— Eta guztiz ere zure zerbitzari ttipi hunen trabaillu aphur haur, gerotik gerora egitekoen luzatzeak, zenbat kalte dakharkeien, zuk hain ongi dakizun pontu haur, nori egonen zaika zuri ezpadagotzu?
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- gibel beldurti
Azalpena: fidakaitz
Adibideak:
— gaixtoa bethi da gibel beldurti, eta gogoan behartsu.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- gibela eman
Azalpena: mesprezatu
Adibideak:
— Munduari gibela emanen diot
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: MESPREZUA
- giharran ukitu
Azalpena: hunkitu
Adibideak:
— Erraiten diozu eztakizula othoi gauza hartzaz mintza, zeren sobera zaudela errea, zaurtua, eta giharran ukitua
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: tocar en la herida
Frantsesez: toucher au vif
- gogo hartu
Azalpena: erabaki
Adibideak:
— eta halatan hartu dut gogo, lehenbiziko parte hunen, lehenik benturatzeko, eta berri iakitera bezala aitzinerat igortzeko
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: ERABAKIA
- gogoa eduki
Azalpena: nahi
Adibideak:
— hartan pentsatzen, eta ez gogorik edukitzen
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: tener ganas
- gogoan erabili
Azalpena: pentsatu
Adibideak:
— Bada biz hala, zuk diozun bezala, eta gogoan darabillazun bezala, gertha dakizun
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: GOGOETA
- gogoan iragan
Azalpena: pentsatu
Adibideak:
— Eta ez gogoan iragan nolakoak izanen diren
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: GOGOETA
- gogoetan egon
Azalpena: pentsatu
Adibideak:
— Ea nondik edo nola mendekatuko den bethiere gogoetan egoitea
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- gogora ekarri
Azalpena: gogoratu
Adibideak:
— Eta egundaiño egin ditutzun falta guztiez orhoitzen zaitu, guztiak gogora ekhartzen derauzkitzu
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: OROIMENA
Gazteleraz: traer a la memoria
- goiti eduki
Azalpena: ez hondoratu
Adibideak:
— Eta nola baitzihoan dudatuaz, eta findantziaren galduz hala zihoan itsasoan barrena ere sarthuaz, estaliaz eta hondatuaz: halako moldez, ezen azkenean guztiz honda etzedin, bere nabusiak eskua, goiti edukitzeko, eman behar izatu baitzeraukan, erraitzen zioela...
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: mantener a flote
- (ezer, deus) guti
Azalpena: guti
Adibideak:
— zeren bertzelako esperantzak deus guti balio du.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: poca cosa
Frantsesez: peu de chose
- guztiarekin ere
Adibideak:
— ezpaitute guztiarekin ere, orainokoan.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: con todo
- guztiz ere
Adibideak:
— gaitz da orduan egiazko penitentzia egitea, eta izaitea guztiz ere lehen debozinoan usat eztenarentzat.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: sobre todo
Frantsesez: surtout
- halarik(an) ere
Adibideak:
— ordea halarik ere, etzuen nahi lainkoak, han zegoena, zegoen geldirik.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: no obstante
Frantsesez: cependant
- hanbatik hanbatean
Azalpena: zirkunstantzia berdinetan
Adibideak:
— eta hanbatik hanbatean gaixtoago eta perilosago da zahartzean gaixto izaitea, gaztean baino.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- handi nahi
Azalpena: harrokeria
Adibideak:
— Han urguillua, handi nahia.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: HARROKERIA
- handik eta halatan
Azalpena: hala
Adibideak:
— eta nola halaber handik eta halatan zuk zeure burua galtzen duzun.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- handik harat
Azalpena: ordudanik
Adibideak:
— ordea handik harat, salduz gero, gelditzen da sekulakotz saldua.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
— ekharri zenduen, gero ere, behar zen erremedioa, eta handik harat, halako desordenuen debekatzeko ordenantza eta manamendua.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: ETORKIZUNA
Gazteleraz: de allí en adelante
- (neureak, heureak, bereak...) hartu
Azalpena: jipoitua izan
Adibideak:
— erran bailio bezala: esker emok ene koleran egonari, zeren bertzela, hartuko ituen egun heureak
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- hatsa sabelean ukan
Azalpena: bizirik iraun
Adibideak:
— Biziak diraneiño, hatsa sabelean deiño, arima gorputzetik iltki arteiño
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- hatsaren gainean jarri
Azalpena: lasaitu
Adibideak:
— Eta gero sosegatuko naiz, ardura guztiak utzirik, pausatuki hatsaren ganean iarriko naiz, erraiten dudala neure baithan
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: respirar hondo
- hemengo aldia egin
Azalpena: hil
Adibideak:
— Hemengo aldia egin duzu
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: HERIOTZA
- hemengoaz egin
Azalpena: hil
Adibideak:
— Hemengoaz egin hurran dugula
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: HERIOTZA
- hi handi ni handi
Azalpena: lehian
Adibideak:
— Baiña hi handi ni handi hisikaturik egoteak.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (inoren) hitza dirutzat hartu
Azalpena: inoren esana estimatu
Adibideak:
— halakoren hitza dirutzat hartzen duzu
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Frantsesez: prendre pour argent comptant les paroles (de quelqu'un)
- huts egina(k) joan
Azalpena: erratua egon
Adibideak:
— Eta zu zoazilla huts egina eta bide errealetik eta zabaletik aldaratua eta errebelatua
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: OKERTZEA
- iduri egin
Azalpena: itxura egin
Adibideak:
— Ez iakin iduri egitea
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- igor ziri
Azalpena: ilunabar
Adibideak:
— ez igortziriren, ez ozprinaren, ez uren, ez suren.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- ihizia eraiki
Azalpena: gordean dagoena agerrarazi
Adibideak:
— Iratzartzen dute lo datzana, eraikitzen dute ihizia
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: levantar la liebre
Frantsesez: lever la liévre
- ijitoen kondea
Azalpena: ukimena
Adibideak:
— Baiña guztien gaiñetik borzgarren zensu korporalari, zein baita tactus, ukitzea, eskuztatzea eta hazkatzea, eduki behar zaika begia. Zeren hura de ohoiñen kapitaina: ijitoen kondea, bertzeren ebatsietan ere parte duena.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- ikusi gabe ikusi
Azalpena: sumatu
Adibideak:
— Hala bethi usain onez betherik dabiltzanak ere, usnatzen dira eta ikhusi gabe ikhusten, nolakoak, zer azturatakoak eta zertsu diren
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- inkontru jo
Azalpena: behaztopatu
Adibideak:
— Eta itsuak inkontru ioitea, eta iragiatean aurizkitzea, ezta miresteko
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- inor gutxi
Azalpena: jende guti
Adibideak:
— nehor guti dantzatzen da edana eztenean, adimenduan dagoenean.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- iragaitzaz izan
Azalpena: laister aldegiteko gelditu
Adibideak:
— Mundu haur bideazkoen ostatua da, iragaitzaz gare hemen
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: estar de paso
- itsas irakitua bezala
Azalpena: ezin egonik
Adibideak:
— itsas irakitua bezala dira, eztute bakerik eta ez sosegurik.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: a hurtadillas
- itzal gaizka ibili
Azalpena: ezkutuka ibili
Adibideak:
— Zeren aieru hek, itzal gaizka ibiltze hek, baitira frogantzarik asko, gogoan behar arazitzeko
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- joan-etorritan ibili
Azalpena: luzamendutan ibili
Adibideak:
— Eginen duzun ongia eta ontasuna dagizula fite, geroko benturan utzi gabe, luzamendutan, eta ioan ethorritan ibili gabe.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- jokotik kandela akabatu delako gelditu
Azalpena: ezeri azken punduraino ez utzi
Adibideak:
— halakoari eta halkoei gerthatzen zaie, gauaz kandela argitan iokoan hari direnei gertatzen zaiena, gelditzen dira iokotik, zeren akhabatzen baitzaie kandela
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- kandela eskuan hartu
Azalpena: hil hurran egon
Adibideak:
— bere azken finean, kandela bere eskuan harturik, zala zegoenean
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: HERIOTZA
- kapapetik
Azalpena: ezkutuan
Adibideak:
— Agerriz ezpada ere, kapapetik bedere gaizki mintzo baitira.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: EZKUTUA
Gazteleraz: bajo mano
Frantsesez: sous le manteau
- kapatik tira
Azalpena: gaztigatu
Adibideak:
— Kapatik thira zaitzan, abisa zaitzan
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: IRAGARTZEA
- (inori) kargu utzi
Azalpena: (inoren) ardurapean utzi
Adibideak:
— Ezta asko ondokoei kargu utztea
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- kolpe(a) huts egin
Azalpena: erratu
Adibideak:
— Eta kolpea huts egin bada ere
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: OKERTZEA
- kontrakarrean jarri
Azalpena: erasoari erantzun
Adibideak:
— Bertze bekhatuak defendatuz eta kontrakarrean iarriz, behar ditugula garaitu
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: plantar cara
Frantsesez: faire face
- kontu eduki
Azalpena: arduratu
Adibideak:
— Eztadukagu deusez ere konturik
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: AXOLA
- (ezertaz) (inortaz) kontu egin
Azalpena: arduratu
Adibideak:
— Onez eta biziaz ere kontu guti eginik
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: AXOLA / GOGOETA
- kontu eman
Azalpena: ezertaz erantzun
Adibideak:
— Geure buruoz kontu onik eman nahi badugu
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: rendir cuentas
- kontu ona eraman
Azalpena: ongi pentsatu
Adibideak:
— Davitek nola Susanak, zeramaten kontu ona
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (ezeren) kontua ukan
Azalpena: (ezeren) kontaduria egin
Adibideak:
— Hain xehero, bat banaka, beregainki, eta bereziki daki Iainkoak gauza guztien berri, non gure buruko illeak ere, kontatuak baitadutza eta ezpaitzaiku batere haren iakin gabe galtzen eta ez erortzen. Are badaki zenbat parabisurako diren, eta bai zenbat ifernurako diren ere [Lc. 12 et 21]. Eta hark berak daki eta ez bertzek. Badu guztien kontua, eta kontu segura eta gerthua.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: AXOLA
Gazteleraz: llevar la cuenta
- kontuan hartu
Azalpena: kontsideratu
Adibideak:
— ezteraue lainkoak deus ere hartzen kontutan
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: tomar en consideración
- krozka batean egon
Azalpena: egoera berdinean egon
Adibideak:
— Mundu hunetako gauzak eztaude behin ere krozka batean
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- krozkan erauzi
Azalpena: haserretu
Adibideak:
— Zeren emazte ezkondua eztu deusek ere hala giharran ukitzen, krozkan erauzten, eta ez bere tentutik eta pazientziatik atheratzen, nola bere senharra bertzerekin diabilkola iakiteak
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: salirse de sus casillas
Frantsesez: sortir de ses gonds
- lapitzaren gainean erein
Azalpena: alferreko lanean ari
Adibideak:
— Hura da lapitzaren gaiñean ereiten den hazia bezala: sortzen da ongi, baiña nola ezpaitu errorik egiten, fite ihartzen da
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- lehen baino lehen
Azalpena: ahal den lasterren
Adibideak:
— beraz lehen baiño lehen, behar dugu bide onean iarri.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: ARINTASUNA / LEHENTASUNA
Gazteleraz: cuanto antes
Frantsesez: dès que possible
- lehen edo gero
Azalpena: noizbait
Adibideak:
— Hain zaika eder Iainkoari urrikalmendua, eta beharrari ongi egitea, non berari ere handik urrikaltzen baitzaika ongi egille hura, eta lehen edo gero erakusten baitio, eta emaiten bide onean iartzeko bidea.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: tarde o temprano
- leku eman
Azalpena: onartu
Adibideak:
— Demogula lekhu, demogula amore hirari
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- leku eta ostatu eman
Azalpena: egokiera jarri
Adibideak:
— Eta guztiak heldu dira, gogoaren lehenbiziko orhoitzapenetik, eta orhoitzapen hari lekhu eta ostatu emaitetik, erroen egitera eta handitzera utztetik
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- lo datzana iratzarri
Azalpena: ernarazi
Adibideak:
— Zeren hek iratzartzen dute lo dstzana, eraikitzen dute ihizia, eta eragiten behar eztena
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- manamenduak hautsi
Azalpena: bekatu egin
Adibideak:
— Iainkoaren manamenduak hautsi ditugula
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- marra iragan
Azalpena: gainditu
Adibideak:
— Aitzitik badirudi ezen zuk xedea aitzinatu duzula, marra iragan bidetan izan zarela
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- men menean jarri
Azalpena: hil hurran egon
Adibideak:
— Orai bada, orai, men menean iarri gabe, sukharrak nahasi gabe
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (neure, heure, bere...) mendea iragan
Azalpena: bizi
Adibideak:
— Zeren nola ezpaikara bi mendetako eta zeuk zeurea hain ongi, hain ohorezki eta dohatsuki iragan baituzu
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: BIZIA, BIZIMODUA
- (neure, heure, bere...) mendean
Azalpena: (neure, heure, bere...) bizitzan
Adibideak:
— bere mende guztian bekhatutan, lainkoaren kontra gerlan ibilirik.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: BIZIA, BIZIMODUA
- mihia bridatu
Azalpena: kontuz hitz egin
Adibideak:
— Mihia brida dezagun
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: frenar la lengua
- (inoren baitan) mihia ipini
Azalpena: inori buruz hitz egin
Adibideak:
— Nehor ausart haren baithan mihirik ibentzera
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (neure, heure, bere... baitan) mila dorre eta gaztelu egin
Azalpena: ezinezkoak amestu
Adibideak:
— Egiten duzu zeure baihan barrena, milla pensu eta gogoeta, milla dorre eta gaztelu
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: hacer castillos en el aire
Frantsesez: faire des châteaux en Espagne
- moko bat ere
Azalpena: batere ez
Adibideak:
— atsegindasun moko bat ere gabe?
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: ni un ápice
- moneda berean pagatu
Azalpena: inorekin gisa berean porta tu
Adibideak:
— Mendekatzea, ordaiñez ordain, moneda berean pagatzea
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: pagar con la misma moneda
Frantsesez: payer dans la méme momraie
- mundu herria
Azalpena: mundu osoa
Adibideak:
— mundu herri guztiak ere, baldin zerorrek, biderik ematen ezpadiozu, ezin egotz zaitzake ifernura.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- mundu honetako aldia egin
Azalpena: hil
Adibideak:
— Eztakusazu mundu hunetako aldia dagizunean
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: HERIOTZA
- musututs gelditu
Azalpena: tronpatua izan, espero zena ez lortu
Adibideak:
— Bada zeure azken finean, heriotzeko orenean, behar ordu guztien gaiñeko behar orduan, zer damu, zer bihotz ukhaldi errezibituko duzu! Zer pena eta atsekabe sentituko duzu, Iainkoak hutsik, behar duzuna gabe, kanporat egotz zaitzanean? Nescio vos. Etzaituela ezagutzen, berandu duzula, erremediorik erran diazazunean? Eta hunela erranik, athea herts diazazunean? Badirudi, hunetan pensatzeak berak ere, sekulakotzat musut-huts gelditu behar duela ikhusteak, nehori buruko illeak latzten derautzala.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: quedarse con un palmo de narices
- neguko lorea(k)
Azalpena: iraupenik gabeko asmo edo egitatea(k)
Adibideak:
— nahikunde hel neguko loreak dira
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: flor de un día
- noizik behin
Azalpena: aldizka
Adibideak:
— atheratzen du noizik behin.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: BAKANTASUNA
Gazteleraz: de vez en cuando
Frantsesez: de temps à autre
- nola hala
Azalpena: nolabait
Adibideak:
— eta nola hala dadutzan bitartean ere.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- odola(k) hoztu
Azalpena: ahuldu, ezindu
Adibideak:
— Baiña gero, zahartzean, odola hozten zaienean
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: AHULDADEA
- ohera gabe biluzi
Azalpena: (ezer behar baino lehenago egin)
Adibideak:
— Neure onak neurk nahi ditut gozatu eta manaiatu, eztut oraiño gabetu nahi: eztut ohera gabe biluzi nahi
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- ohoinen kapitaina
Azalpena: ukimena
Adibideak:
— Baiña guztien gaiñetik borzgarren zensu korporalari, zein baita tactus, ukitzea, eskuztatzea eta hazkatzea, eduki behar zaika begia. Zeren hura de ohoiñen kapitaina: ijitoen kondea, bertzeren ebatsietan ere parte duena.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- on eduki
Azalpena: berean iraun
Adibideak:
— Baiña lekhukoek mantena, on eduki, hala zela
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- onez onetara
Azalpena: onean
Adibideak:
— onez onetara, etsaitu gabe, ala etsaiturik?
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: ONTASUNA
Gazteleraz: a buenas
Frantsesez: à l'amiable
- ordu ukan
Azalpena: ezertarako garaia izan
Adibideak:
— Ordu du gaztetasuneko maiañen eta tornuen utzteko
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- parte onera hartu
Azalpena: onetsi
Adibideak:
— hala behar dira halaber arrazoiñaren arauaz, intenzione onarekin, falten erremediatzeko, eta bekhatuen eritasunetik sendatzeko borondatearekin, egiten diren liskarrak, ahakarrak, mehatxuak, eta erantzuteak ere, estimatu eta parte onera hartu
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: ESPERANTZA
- (inorekin, ezertan) parte ukan
Azalpena: harremanak ukan
Adibideak:
— nahi du nagiak Iainkoaren erresuman pate
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: tener parte
- (inoren) partea eduki
Azalpena: (inor) alde ukan
Adibideak:
— Jainkoaren partea daukatenek
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- sabel ederretako
Azalpena: jale eskas
Adibideak:
— eta abstinentziatik, neurriz bizitzetik, sabel-ederretako izaitetik, eta pairatzetik heldu da debozinoa eta saindutasuna.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- sabel uzkur
Azalpena: gosez
Adibideak:
— sabel-uzkur dabillanik, ahalkez eskatzera ausartzen eztenik.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: GOSEA
- sabeldarraio
Azalpena: jatun
Adibideak:
— sabeldarraiotasunetik sortzen da haragiaren plazer nahia.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: tragaldabas
Frantsesez: avaleur de pois
- salomon baino jakintsuago izan
Azalpena: oso jakintsua izan
Adibideak:
— Zaudete beraz iratzarririk, ene anaia maiteak (dio San Agustinek) zeren eztakusat nik, zaretela zuek, David baiño sainduago, Sanson baiño balentago, eta ez Salomon baiño iakinsunago.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- sineste(a) eman
Azalpena: sinetsi
Adibideak:
— Heken hitz sinpleari sinheste emaiten etzaikanean
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (inoren) sorbalden gainean egur egin
Azalpena: inoren sufrimenduaz profitatu
Adibideak:
— Ene sorbalden gaiñean egin zuten egur bekhatoreek
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- sua piztu
Azalpena: gordean da goena ager erazi
Adibideak:
— Eta tentatzaillea ere eztatza behin ere lo: hark eraikitzen du erbia, pizten du sua, gogoratzen du bekhatua
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- (neure, heure, bere...) tentuan eta zentzuan
Azalpena: ezagueran
Adibideak:
— zeren zu baitzara argi, eta hura itsu: zu zuhur, eta hura erho: zu zeure tentuan eta zentzuan, eta hura handik athean.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- testamentuak hasi eta akabatu gabe gelditu
Azalpena: hil
Adibideak:
— eta bai halaber sukharrak nahasirik, bere testamentak hasi, eta akhabatu gabe gelditzen direla?
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: HERIOTZA
- to no izan
Azalpena: andreak agindu
Adibideak:
— No zen tho: emaztea gizon, oilloa oillar
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- ukondoaz ukitu
Azalpena: abisatu
Adibideak:
— Eta deus erran gabe ere, ukhondoaz utki dezan edo begiaz kheiñu egin diazon
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: IRAGARTZEA
- urgoitu
Azalpena: aspertu
Adibideak:
— Galdez zaudete zer izanen den zuetzaz: inoiz iltkiko zareten hortik. Iguirikazue oraiño aphur bat, goiz urgoitu zarete
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: ASPERDURA
- usoak joan eta sareak hedatu
Azalpena: ezertaz beranduegi arduratu
Adibideak:
— Usoak ioan, sareak heda
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: BERANDUA
- zainak labur ukan
Azalpena: funtsik gabekoa izan
Adibideak:
— Zeren erran komuna da, gezurrak zaiñak labur dituela
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- zakukoak atera
Azalpena: gordetako dohainez baliatu
Adibideak:
— Orduan zakukoak atheratzeintu, dakizkien iokoak iokatzeintu
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Gazteleraz: destapar el tarro de las esencias
- zama bat egin
Azalpena: bildu
Adibideak:
— Eta zama bat eginik, lothu zuenean
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
- zenbait granoz arin izan
Azalpena: zoroa izan
Adibideak:
— Zenbait granoz arin delako seiñalea da, bertzeak ez bezala, edo dagokan baiño ederkiago beztiturik ibiltzea
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: EROMENA
- zentzuan egon
Azalpena: zuhurra izan
Adibideak:
— Gaitz dela amurus izaitea, eta zentzuan egoitea
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
Kontzeptuak: ZENTZUA
Gazteleraz: estar en su sano juicio
- zinez eta egiaz
Azalpena: benetan
Adibideak:
— zinez eta egiaz elkhar maite dutenen arteko haserredurak eta diferentziak.
AGERRE, P. "Axular"
Gero, 1643.
