- aho batetik
Azalpena: adostasunez
Adibideak:
— Guztiek aho batetik esaten zitean irabazia zegoela, eta irabazia zegoela...
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
Kontzeptuak: ADOSTASUNA
- (ezer) ahuntzen gauerdiko eztula ez izan
Adibideak:
— JOXPAKIÑA. Mila pezeta! AXERIA. Um! Ez da ahuntzen gauerdiko eztula! Mila pezeta! Askoak izan behar dute.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- airean bidali
Azalpena: zakarki despeditu, harremana eten
Adibideak:
— Alferrik ibiliko da bada. Ez diot utziko. Airean bidaliko dut.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- akulumendi
Azalpena: zabar, trauskil
Adibideak:
— ANTTON MIEL. Kaixo Narxixo! NARXIXO. Hemen dugu ba, akulumendi hau ere.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- arditik (ere) ez
Azalpena: ezer ez
Adibideak:
— MIEL MAI. Jar dezagun ba hamar mila, eta hortik gora ez diat arditik ere nahi. NARXIXO. Bejondeiala.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- astokirten
Azalpena: ergel
Adibideak:
— AXERIA. Ez, andrea. Nik bakar bakarrik esan nien: mutila ukuiluan ondo lotzeko. NARXIXO. Hau asto kirtena, hau! Hi ere gehiegi ari haiz, eta oraintxe aspertu nauk. Zer da asto kirten hau berriz! Nahikoa baino gehiago esan duk, eta ez nagok ni hire lerdokeriak entzuteko.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
Kontzeptuak: ERGELKERIA
- atzaparrak bete lan ukan
Azalpena: lan handia eduki
Adibideak:
— Ni ere soroan atzaparrak bete lan utzita etorri naiz.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- (ezertan) atzera ibili
Azalpena: berririk ez ukan, ez jakin
Adibideak:
— ANTTON MIEL. Jakingo ez diat ba. Premio maiorra erori zitzaiola eta... NARXIXO. Hori haizeak eraman zian. ANTTON MIEL. Haizeak? NARXIXO. Bai, Antton Miel: hemengo berrietan oso atzera habil. ANTTON MIEL.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- azkeneko txibotarainokoa galdu
Azalpena: galera handia ukan
Adibideak:
— NARXIXO. Eta guziak galdu hituen. MIEL MAI. Azkeneko txibotarainokoa.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- barrenak eman
Azalpena: senak aginduta egin, berez sortu
Adibideak:
— NARXIXO. Hago geldirik! Hitz egin behar baduk, mingainarekin egin ezak; ez bi besoekin. ANTTON MIEL. Barrenak ematen duena duk hori.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- barrenak jira egin
Azalpena: tristatu, nahigabetu
Adibideak:
— JOXPAKIÑA. Badakizu, nola horrek jokotik ez duen behin ere itxaropenik izan, batetan entzun zuenean gure uste gabeko zori neurri gaineko hau, barrenak jira egin zion.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- barrenak jira egin
Azalpena: nahigabetu
Adibideak:
— Bai ondo ere. Gure nexka... (Bat-batean baserriko atera joan eta deika) Martxela! (Besteengana bihurtzen da) Gure nexka negarrez ikusten dudan bakoitzean, barrenak jira egiten dit. Eta guzia, Axeria, gizon zarpail horrengatik.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- bazterrak harrotu / inarrosi / nahasi / toreatu...
Azalpena: jendea asaldarazi
Adibideak:
— JOXPAKIÑA. Honexengatik dira katramila guziak. NARXIXO. Honek bazter guziak nahastu ditu.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- (ezer) begien aurrean egon
Azalpena: argi egon, kontu jakina izan
Adibideak:
— AXERIA. Gero; batak eta besteak, niregatik dela guzia, ni naizela jardun hau jarri duena. JOXPAKIÑA. Bai, noski. AXERIA. Nola? JOXPAKIÑA. Zuk eraman zenuen eta. NARXIXO. Hori begien aurrean zegok.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- beintizinko baino dotoreago
Azalpena: dotore
Adibideak:
— Errekaburuko gainetik ikusi diat estratan zetorrela bat beintizinko baino dotoreago, eta... Zein ote dugu hori? esan diat, eta Narxixo!
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- bejon (dei(n)ala, deizula, deiola...)
Adibideak:
— MIEL MAI. Jar dezagun ba hamar mila, eta hortik gora ez diat arditik ere nahi. NARXIXO. Bejondeiala.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- (inori) belarri ertzeko hautsak astindu
Azalpena: jipoitu
Adibideak:
— Azkenean Loentxok gorosti zigor bat hartu du, eta eskerrak itzuri egin dudala, bestela belarri ertzeko hautsak astintzen dizkit.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- berebiziko
Azalpena: itzel, izugarrizko
Adibideak:
— NARXIXO. Eta, zer esan dik? Asko erori zaiola edo... AXERIA. Berebizikoak. Orduan, Joxpaki±a, berebiziko diruak badituzu.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- berenkalte
Azalpena: norbere buruaren kaltegile
Adibideak:
— ON BRAULIO. Neurriraino iritsiz gero, handik gorakoa kalterako bestetarako ez da. Abereek behar adina edaten dutenean, ez dute tanto bat gehiago nahi izaten. Gizonak bakarrik, abereak ez duen adimenaren jabe den gizonak, gainezka, leher egin arte, zurrutari ekiten dio. JOXPAKIÑA. Bai; berenkalte batzuk badira.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- (ezergatik) bi begiak emango (nituzke, hituzke, lituzke...)
Azalpena: (ezer) desiratu
Adibideak:
— Zer ari den, ate zirrikitutik ikusteagatik bi begiak emango nituzke...
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- bihotzeko koxkarabiloa
Azalpena: (metaforikoki) maitea
Adibideak:
— Nik ere nire alabari makina bat aldiz esan izan diot: nire maite, nire kuttuna, nire bihotzeko koxkarabiloa...
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- (ezer) (nire, hire, bere...) bururako egiten dena ez izan
Azalpena: zaila gertatu, ezin ulertu
Adibideak:
— Nire bururako egiten direnak ez dira. Boxt koarto, eta zazpi txakur txiki, eta hamar txakur handi, eta horrelakoak bai; baina mila milako eta horiek, ez dira nire bururako egiten direnak, ez.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- burutik ezin bota
Azalpena: beti gogoan eduki
Adibideak:
— Eta horrexek kardaba berri bat sortzen dit. Gau guzian nire horrekin ibili naiz, eta orain ere ezin burutik bota dut.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- ederra egin
Azalpena: (damuzko hasperenez) oker egin, asmoa hondatu
Adibideak:
— AXERIA. Lehengo numeroa okerrekoa omen zen. JOXPAKIÑA. Okerrekoa? MIEL MAI. Ederra egin diagu!
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- (inongoak) egin
Azalpena: (inon) berriz ez azaldu
Adibideak:
— Ez, ez; nik mutil horri garbi esango diot: hemengoak egin dituela, eta nahi duen aldera jo dezala.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- (hi, zu...) (gure) etxerako
Azalpena: estimazioa adierazteko esklamazioa
Adibideak:
— Mutil txintxoak horrela behar dik. Hi izango haiz, hi, gure etxerako.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- (inoren) gain
Azalpena: (inoren) ardurapean
Adibideak:
— Etxeari begiratzea nire gain geldituko da; nik nire senarrari soroko lanetan lagunduko diot; nik sendia biltzean ipuinak esango ditut...
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
Kontzeptuak: BALIAKETA
Gazteleraz: a (mi, tu, su...) cargo
Frantsesez: sur son compte
- harroaldia eman
Azalpena: eresiatu, errieta eman
Adibideak:
— Zer gertatu den? Senar-emazteek a zer harroaldia eman didaten. Bata eta bestea zeinek handiagoak bota; eta bietan minkaitzena, Atanaxi.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- (neure, heure, bere...) kabuz
Azalpena: bestelako eraginik gabe
Adibideak:
— Ni ez nintzen bere bila joan, nik ez nuen behin ere horrelako asmorik izan. Nire barrenean, bere kabuz, sortu zen gau eta egun uzten ez nauen grina ezin aldendua. Nik ez dakit zer den hau.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- lepoa jarriko (nuke, huke, luke...)
Azalpena: ezeren edo inoren alde fede osoa ukan
Adibideak:
— NARXIXO. Honek? Hara joanda ere Jainkoak daki zer astakeria esango zituen. AXERIA. Hori, ez; nik ez nuen esan, behar ez zen ezer. JOXPAKIÑA. Ez dakit; ez nuke lepoa jarriko.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- makallon kristeta!
Azalpena: amorraziozko esklamazioa
Adibideak:
— NARXIXO. Begira iezaiok Joxpaki±ari, eguberrietako premio maiorra erorita. ANTTON MIEL. Makallon krixketa! Baina egia al da hori?
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- mingaina dantzatu
Azalpena: hitz egin
Adibideak:
— Hiri, bai; hiri esango diat. Beste bati ez niokek esango, ezta, ezta... Badakik ni mingaina dantzatzeko zalea ez naizela.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
Kontzeptuak: BERRITSUKERIA
Gazteleraz: darle a la lengua
Frantsesez: gaspiller sa salive
- mokoa estutu
Azalpena: isildu, mututu
Adibideak:
— Egunetan eta egunetan hitzik egin gabe mokoa estututa egon zen, baina nik beti zio eta zio, azkenean ere, ez berehalakoan baina nire gizona limurtu nuen eta Donostiara joan eta billetea erosi zuen.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- ona eman
Azalpena: egoera hobetu
Adibideak:
— Bada, nola ni oheratzerako aitak ona eman zuen, lo batean gau guzia igaro dut.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- saltsa-jario
Azalpena: nahastaile, asaldatzaile
Adibideak:
— Etxe honetako nahaspila guziak zuregatik izan dira; zu saltsa-jario bat besterik ez zara; bazter guziak zuk okertzen dituzu, jendeen arteko haserreak sortzen besterik ez dakizu. Utikan, gizon kaxkarra!
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- ttottatik egin
Azalpena: (pattarra) edan
Adibideak:
— Ttottatik egiten ote duen edo ez ote duen esaten ditek.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- txistua joz
Azalpena: arin, berehala
Adibideak:
— Adar motzen alde egin genuen, eta gure hogeita hamar duroak txistua joaz han joan ziren. Gero esaten du eztarri zulotik doana galdua dela. Eta apustuan galtzen dena irabazia al da?
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- ur (hauetan, horietan, haietan) igaroa izan
Azalpena: ezer ezagutu, eskarmentua ukan
Adibideak:
— TIBURTXIO. Gaixo hura hil zen; eta orain, amak esaten dizkigu. Ni, zoriontsu, beste ezeren zalerik gabe bizi nintzen... baina, Martxela ezagutu nuen, eta nire izaera oso aldatu zen: soroan eta etxean, esna edo ametsetan beti Martxela dabil nire buruan. Ni ez nintzen bere bila joan, nik ez nuen behin ere horrelako asmorik izan. Nire barrenean, bere kabuz, sortu zen gau eta egun uzten ez nauen grina ezin aldendua. Nik ez dakit zer den hau. JOXE RAMON. Nik bai. Ur horietan igaroa bainauk lehenago. Esango diat.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
- zer edo zer
Azalpena: zerbait
Adibideak:
— Bai, Joxpakiña. Gordetzen dena azaltzen da; jokatzen dena, ez. Eta nik, diru hau sakelan gordetzeko ordez, aurrera kutxa batean, caja de ahorros batean jarri izan banu, diru honetaz gainera zer edo zer gehiago izango genuen.
ALZAGA, T. Tantarrantan, 1923.
Kontzeptuak: BAKANTASUNA
