aurkituak: 95

• Burgosko astotxoarena egin

  Azalpena: aurrez agindutakoa ez egin

  Adibideak:

  —   Kalean eurakaz batera ioazanen ardureak ezeutsan Kataliñi aldenduten larga edo laketu; eta Burgosko astotxuarena ez egitearren, ezeban Mariparen albora edo aldamenera urreratu gura izan
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Kontzeptuak: AGINDUA

• adarra jo

  Azalpena: trufatu

  Adibideak:

  —   Aai, zu, politok, or zaukadaz, nori adarra io daukazunean pozik!
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Kontzeptuak: UMOREA

  Gazteleraz: tomar el pelo

  Frantsesez: faire la barbe

• adurra erion

  Azalpena: pozak leloturik egon

  Adibideak:

  —   Talapean ianari-billa ebilzan itxas-txoriak ikusian, ume bat pitxiai begira legetxez geldituko zan, edo katua saguen zain, da mirua txindor papar-gorriaren zelatean egoten direan antzera: eztitan da adurra eriola.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• adurretan

  Azalpena: pozak leloturik

  Adibideak:

  —   Zapatari orrek, beetik ikusi ta bere, ona eritxon; da ziurtzat euki leikenez, zeruan baldin badago, amaika bidar beren erritarrakaz batu ta guri begira dagoanean pozezko adurretan esan izango dau ak ederra da gero Lekeitioko uriaren biotza!
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• (inogaz) adurretan ibili

  Azalpena: maitemindurik

  Adibideak:

  —   —Txilik txokoa egingo dau, Erroke; esan eban Leberiñek. —Bai zera! —Ez zera! eztitan da adurretan dabil beragaz beiñik bein. —Nire alabea balitz, iakingo neuke zer egin.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• ahoa zabalik

  Azalpena: harriturik

  Adibideak:

  —   Edozein albistak, entzun-barrian, arritu ta konkortuten eban Txanton, da etzan asko Leberiñen berbaak entzuten aoa zabalik gelditutea.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• ahoak emon

  Azalpena: esanarazi

  Adibideak:

  —   Bildur az, oskil ori? —Ez, arrausika legetxez erantzun eban; eta zelan ezekiala, orduantxe aoak emon eutsan beren bizitza guztiko lenengo guzurra.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• ahotik kendu

  Azalpena: esatekoan aurreratu

  Adibideak:

  —   Nor? Txili? Aotik kendu daustak, Erroke; neu bere orixe itanduteko egon naz.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• aita eta ama esaten ikasiz geroztik

  Azalpena: txikitatik

  Adibideak:

  —   Txiki-txikitatik, aita ta ama esaten ikasi genduanetik, bata-bestean lagun izan-arren, ez ete-dogu ba alkar ezagutu, Maripa?
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• argia eta geriza legez

  Azalpena: elkarrekin

  Adibideak:

  —   Ezekian Txantonek euren artu-emonen barririk, eta iakin-guratsua zana ez ukatutearren, Errokeri ta Leberin zaarrari itandu eutsen zegaitik eteebilzan arek orratza ta aria, edo argia ta gerizea legez.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• arnasa baga

  Azalpena: izuturik

  Adibideak:

  —   Beren buruagaitik oskilla entzun ebanean, esku biak ukabildu ta astakeriren bat esan da egitera ioan seiñero indartsua; baiña lagunaren atzetan amar erpe, amuak langoxe okerrak, ekusazala begitandu iakon, da arritu-ta aoa zabalik eta arnasa baga gelditu zan.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• (ezerk) atze onik ez ekarri

  Azalpena: (ezerk) ondorio txarrak eduki

  Adibideak:

  —   Goazan bada, erabagi eban sakristauak: alkarri begira egoteak eztakar atze onik.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• atzena emon / jo

  Azalpena: amaitu

  Adibideak:

  —   Egon ai puskatxu baten, Txanton; laster atzena emongo dautsat asiriko arlo oni.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• (ezerk) azatz okerra eroan

  Azalpena: gaiztotu

  Adibideak:

  —   Autuak azatz okerra eroala ikusi ebenean, mandazaiña ta lagunak, Txiliren da Txantonen erdian arteturik, Txiliren sumiña zelan edo alan amata edo itzali al izan eben.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• azpiko laguntzat hartu

  Azalpena: zamari hartu

  Adibideak:

  —   Mandazain mokor-astunak eurai obeto iarraitutearren, kortan sartu ta iru mandoetatik bizkorrena azpiko laguntzat artu eban
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• bai zera!

  Azalpena: ironiaz, ezezkoa

  Adibideak:

  —   —Txilik txokoa egingo dau, Erroke; esan eban Leberiñek. —Bai zera! —Ez zera! eztitan da adurretan dabil beragaz beiñik bein. —Nire alabea balitz, iakingo neuke zer egin.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• (inork) baltzaren baltzaz ilunetan geriza egin

  Azalpena: oso beltza izan

  Adibideak:

  —   Gauza andi ta beren moduko bat ikusi eban Txilik, Tala goikotik beraganantz etorrela, baltzaren baltzaz illunetan bere geriza egiten eban. Urreratu iakonean, «gau on, adiskidea, esan eutsan Txilik; goizetik gabilz, goizetik
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• barru sendodun

  Azalpena: ausart

  Adibideak:

  —   ùEzaz i, Txili, bein ez bein da baten ez baten bildur izan? ùTxili ez. ùGabaz bakarrik eta bakartasunean abillenean bere ez? ùEzta munduan neu bakar bakarrik bizi banintzok bere. ùIzan leikeà edo eztakit nik zer esan: orrelango epairik etxoat benetan diardun gizonengandik entzun. Neuk bere gizaseme indartsu ta barru sendodunak ezautu dodaz
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Kontzeptuak: AUSARDIA

• bat edo bat

  Azalpena: bakarren bat

  Adibideak:

  —   Orrelangoakaz gauza ona? Bat edo bati buru-auste andiak emongo dautsaz orrek, koko orrek oraindiño.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Kontzeptuak: BAKANTASUNA

  Frantsesez: un ou autre

• bat-batera

  Azalpena: ezustean

  Adibideak:

  —   Bat-batera, itsu-mustuan, iñok uste izan-bage etorri ei-yakeen gaba euren begietara.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Kontzeptuak: EZUSTEA

  Gazteleraz: de repente

  Frantsesez: tout à trac

• baten ez baten

  Azalpena: inoiz ez

  Adibideak:

  —   Ezaz i, Txili, bein ez bein da baten ez baten bildur izan?
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• behin banan

  Azalpena: txandaka, banaka

  Adibideak:

  —   zazpi gizonek Done Eufemiako mendira-bidea artu eben, eurakaz iru asto ioazan, irurak bein banan da lepo-azurra arras minberaturik eroan eben ume astuna.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Gazteleraz: uno por uno

  Frantsesez: tour à tour

• behin ez behin

  Azalpena: inoiz ez

  Adibideak:

  —   Bai Erroke: orbelak legetxez etozan teillatuak beera; beren moduko aize batek, nik bein ez bein ezautu eztodan modukoak, putz egiten eutsan suari Ezaz i, Txili, bein ez bein da baten ez baten bildur izan?
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• behinik behin

  Adibideak:

  —   ùTxilik txokoa egingo dau, Erroke; esan eban Leberiñek. ùBai zera! ùEz zera! eztitan da adurretan dabil beragaz beiñik bein. ùNire alabea balitz, iakingo neuke zer egin.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Gazteleraz: al menos

  Frantsesez: au moins

• bekoki txordoagaz

  Azalpena: haserre

  Adibideak:

  —   Alkarri loturiko txakur asarratu bi legetxez, ibilliago ta ariñago ioazan biak: murmur bata, agiñak agirian bestea. Mariparen etxe-ingurura eldu zireanean, Katalin bekoki txordoaz da zerbait atzeraturik, «iñok nai ezpadau bereà» esaten abia ekion «ezaz ezkonduko» erantzun eutsan Maripak. Ezeutsen alkarri besterik esan, aldendu zireanean.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• berba biko

  Azalpena: faltsu

  Adibideak:

  —   ùOrretaraezkero, berba biko gizona az i. ùEz ni. ùBart euk ezeuan eskiñi, edozein Damuturi lagun egingo euskeola? ùBaiñaà ùAtxakiak, akiakulak eta estakuruak daukazak ik.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• betuleari zirkin eragin baga

  Azalpena: erne, tinko behatuz

  Adibideak:

  —   Gau atan Txiliren alabea Elizan ikusi-ezkero, betuleai zirkin eragin baga altarara begira ta beren ezpanak motzaillen artazi edo guraizak legez gelditu baga alkar ioten, zein gurasok ezeutsan Iaungoikoari bera langoxe alaba elizarakoi bat eskatuko?
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• bihotz-bera

  Azalpena: on

  Adibideak:

  —   Itzat, Maripa, eu bakarrik az ona, eu bakarrik langillea, eu bakarrik biotz-berea; eta ori uste izateaà neuk badakit.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• bihotzak taup egin

  Azalpena: ikaratu

  Adibideak:

  —   Sinistu bere ezin dot ire aitaita sendoa, damutuak direala ta eztireala, ikaratu izatea. Damutuak!! Erdi billoizik, txikotaz edo idi-zillaz gorputza odolduten iarduten daben ero batzukaitik taupadaka biotza asi? Biotz txatxarra da, gizonak ezgauzakaitik taup egiten daben biotza.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• (neure, heure, bere...) biziko

  Azalpena: aparta

  Adibideak:

  —   Eure bizikoa izango intzan i sakristaukuntzan, Erroke.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• (inori) bizkarra neurtu

  Azalpena: jipoitu, makilatu

  Adibideak:

  —   Perrandes, argimutilla eskerrean da gorostizko makilla eze bat eskuman eukazala, aiñenka ta biraoka, bein banaan Tordillori, Carbonerori ta Platerari bizkarazurra neurtuten.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• buru-hauste

  Azalpena: kezka

  Adibideak:

  —   Buru-auste nekagarria ta garaitu-eziña izango litzakit zugan Abbadieko iakituna baiño ikusi ezik, nire gogamenak erara ta egoki adierazotea
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Gazteleraz: quebradero de cabeza

• (ezeri) burua hautsi

  Azalpena: kezkatu

  Adibideak:

  —   Buru-auste nekagarria ta garaitu-eziña izango litzakit zugan Abbadieko iakituna baiño ikusi ezik, nire gogamenak erara ta egoki adierazotea; baiña zugan Abbadieko euskalduna ta euskaldunen aitalena dakustanez gero eztaukat zeri burua ausi, zeri nekatu ta armindu bere ez.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• buruak eman

  Azalpena: otu

  Adibideak:

  —   Aurretik ioazan bien oiñ-otsak entzueran, berak baiño obeto apaldu bear izan ebela gogoratu iakon Erriojako kaltza laburdunari; atsen egin da lotaratutea bere, buruak emon eutsan, baiña zer esango eban Txilik, besteagaz burrukara ioan da beren laguntasunaren bearrean aurkituezkero?
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• buruan argi andirik ez eduki

  Azalpena: bizkorra ez izan

  Adibideak:

  —   Euskaldunak gara biok. Euskaldunak euskaldunagaz iardu ta erausteko, buruan argi andirik euki ezarren, biotzeko garra dau naikoa.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• burubagako

  Azalpena: ergel

  Adibideak:

  —   Baiña nogaz diardut buru bagako onek? Oilloen ekiñak oillotu enaien, nagoan geldi geldi
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• buruko uleak zutindu

  Azalpena: ikaratu

  Adibideak:

  —   Uleak zutiñik edo zutunik eta gorputza ikarapean eukiten dauz Gizaburu-ko gizonak, au gomuta izaten daben bakoitxean.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Kontzeptuak: BELDURRA

• dana / guztia beharreko

  Azalpena: hondatu, txar, kalitate bako

  Adibideak:

  —   Gure auzoko dirudun ori, zelan alangoa ta bada-ezpadakotxua ta ortik emendikoa ta guztia bearrekoa dala batzuk esanarren, euskaldun garbia ta euskaldun garbien semea dozu; onez ganera kristiñaua, Eliza onetantxe bateaturikoa.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• dei egiteko

  Azalpena: arrantzale

  Adibideak:

  —   Gero txalupa maisuakaz batera osteratu bear izaten eban Talara; eta guztien artean eguraldia alik zeatzen aztertutakoan, itxasoraterik egonezkero, dei egitekoai dei egitera ioaten zirean.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• elkarri begira egon

  Azalpena: zer egin ezean, lanik gabe

  Adibideak:

  —   Goazan bada, erabagi eban sakristauak: alkarri begira egoteak eztakar atze onik.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• entzute handiko

  Azalpena: ospetsu

  Adibideak:

  —   Neuk bere gizaseme indartsu ta barru sendodunak ezautu dodaz; arako neure aitaita, indar-arazoetan entzute andikoa.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• (inoren) eriko

  Azalpena: antzeko

  Adibideak:

  —   Etxean sartuaz batera, agur nire barruko bakea: suetera badator, galerazo baiño besterik eztaki egiten; suetera etorri ezik, or guztion artean txutxuputxu barriketan iarduten dau. Neure erraietako semetxua berorren eriko zirimara bat izan ezpalekit! Perrandes ezta orren erikoa, izango bere ez. Esatea bere! Perrandes lango mutillak eztira orma-bedarra legez nungura ta lekuan lekuan ikusten.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• eritxi baten

  Azalpena: itxuraz, antza

  Adibideak:

  —   Geroago ta ariñago ioazan, alkarren leian eritxi baten, baiña bera konturatu baga: Auria-ko bide medarretik Arrupaiñen zear, Leako zubitik irago bear izan eben Oleta atzean isteko
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• esangin

  Azalpena: zintzo, esandakoa egiten duena

  Adibideak:

  —   Gure Txanton lango gizonik! Ordurik ezin izenta lekio. Esan neutsan orduan etorri balitz, onezkero Elizan gengozan. Nire agindu guztiai baietz erantzuten dautse aoz, egimenez ezetz. Katalin: ire senargei dontsu ori nire senarra baiño esangiñagoa izan dailla.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• esatea bere!

  Adibideak:

  —   Perrandes ezta orren erikoa, izango bere ez. Esatea bere! Perrandes lango mutillak eztira orma-bedarra legez nungura ta lekuan lekuan ikusten.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• esku artean erabili

  Azalpena: ezer egiten edo antolatzen ari

  Adibideak:

  —   Gau atan ezekian mandazaiñak zer erabillen esku-artean. Txiliri erraiak ardaoz berotuezkero, beren alabea emaztetzat eskatu ta baietz entzutea, atzerapen bagako gauzea izan bear ebela uste izan eban: ezeutsan ezetz erantzun, baiña baietz bere ez; eta gizonak, beren ustez, zerbait eskatu dakionean bai edo ez, garbi garbi, zeatz zeatz, soil soil da luzapen baga erantzun bear dau.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Gazteleraz: tener entre manos

• (ezer) eskua artean erabili

  Azalpena: amoa edo proiektua ukan

  Adibideak:

  —   Berarizko garatzen bat erabillen esku-artean mandazaiñak: Txiligandik aldendu gura ez, Txili nondik pozarren eukiko, Txili gora, Txili beera ta beti Txili. Ardao barria edan eragiteko atxakia edo estakuruaz, alkarregaz ioan zirean bata ta bestea, mandazaiña egoan ostatura.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• ez eze

  Adibideak:

  —   Ni, Txanton emakume-iantziakaz, arpegi agiriaz da kalerik kale ikustearren, artz ezeze deabru bere iantziko nintzake: noiznai, zeinbat lenago pozago.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Gazteleraz: además de

• ez zera

  Azalpena: ezezkoa

  Adibideak:

  —   ùTxilik txokoa egingo dau, Erroke; esan eban Leberiñek. ùBai zera! ùEz zera! eztitan da adurretan dabil beragaz beiñik bein. ùNire alabea balitz, iakingo neuke zer egin.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• eztitan egon / gelditu

  Azalpena: gozatu, pozik egon

  Adibideak:

  —   Talapean ianari-billa ebilzan itxas-txoriak ikusian, ume bat pitxiai begira legetxez geldituko zan, edo katua saguen zain, da mirua txindor papar-gorriaren zelatean egoten direan antzera: eztitan da adurra eriola.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Kontzeptuak: ALAITASUNA

• goian zerua eta behean lurra

  Azalpena: ezer gabe, pobre

  Adibideak:

  —   Ezkonduteko banengo (ondo entzun gero, ondo: ez albokera begiratu, kaltza nasaidunik ezton agiri-ta) ezkonduteko banaiengon, berreun mandazain euren antzeko bi milla mando ta guzti baiño naiago izango naieuken Txanton bat soiñeko utsakaz, goian zerua ta beean lurra daukazala.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• haginak ez erakutsi

  Azalpena: jan gabe egon

  Adibideak:

  —   Mandoai askan garagarraren ordez lepoko estalkiak edo berogarriak ipiñi eutsezan iakitzat; mando errukarriak bein baiño ezeben burua makurtu, agiñak erakutsi barriz bein bere ez.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• (inor) haizeak behingoan ez eramango

  Azalpena: ongi babestua egon

  Adibideak:

  —   Egia esan bear bada, Maripa lango emazte zintzoa, iasekoa, ganoraduna ta maratza daukan gizakume edo gizasemeak eztau arrapataka ibilli bear. Ez au i aizeak beingoan eroango!...
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• hamaika terdiko

  Azalpena: lotsagabe

  Adibideak:

  —   —Itzat, ostera, guztiak dozak ezin obeak, guztiak zintzoak, guztiak biotz-beraak, eta au uste izatea zer dan edonok daki. Ezai beste bein orregaz batu, buru-arin ori. Ezetedago Lekeition Txantonentzako lagun erazkorik edo aiuturik? Zori onean aurkitu daizala ire Aita ta enea, arek itzoazan gizonak, arek!! ùEta mandazaiña ta erbestekoa dala ta txakur amurratuagandik legez alde egin, igesi ioan, lepoa erakutsi, begiratu bere ez egin gura? ùAi Txanton, Txanton barritsu! I ta ni aren antzekoak izan-orduko, amaika amaika ta erdiko agertuko iakuz uri onetan!!
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• harira etorri

  Azalpena: jardunaren funtsera jo

  Adibideak:

  —   Astakeriak miiñean artuten dabezala esan dautsat arratsaldean, da nik barriz eztot bera mindutearren esan. Astakeriak edoà neuk badakità arira eztatozan esakeraak lantzean edo noizean bein aitatuten dabezana, ezta egia, gizonak? Enaizu gero salatu. Erroke, geldi geldi: gatozan arira. Ni enok gero Txanton. Bildur izan ai eu, gura badok: ezkaizak besteok bildurtitzat edo Txantontzat euki.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Gazteleraz: ir al grano

• (inori) hitza atzeratu

  Azalpena: hitza ukatu

  Adibideak:

  —   Txanton baiño senar egokiagorik topa-orduko, edo neskazartu edo bigarrenean iaio bear izango eban Maripak; eta oni, arpegiz arpegi edo bekoz beko ak Mari-droga esanarren, bakarren Mari-patxo-geurea esaten eutsan beren biotzak. Eztaiogun baiña Txantoni beren itzik atzeratu: ùEztagoala zorgiñik esaten dabe gero.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• hor dago untzea!

  Adibideak:

  —   Nik zorgiñik dagoan edo eztagoan eztiñot. Leberiñen amama zorgintzat dauke guztiak: nik eztakit. Baiña nik bildur ez izatearren eztot arren egiten: aur dago bada untzea.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Gazteleraz: ahí está la cuestión!

• horma-bedarra legez

  Azalpena: ugari, arrunt

  Adibideak:

  —   Perrandes ezta orren erikoa, izango bere ez. Esatea bere! Perrandes lango mutillak eztira orma-bedarra legez nungura ta lekuan lekuan ikusten.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• hortik hemendiko

  Azalpena: eskas, kaskar

  Adibideak:

  —   Esan daust Errokek, eta badakit zer esan gura dauan. Ni gaurrarte enaz iñoren bildur izan, izango bere ez. Eta au dala ta eztala, zerua aztu gizonak? Iaungoikoaren gomuta eztan gizona, Txanton bera baiño bere ortik emendikoagoa da: Txanton, oilloa; orretariko gizona, ganbelua. Gure auzoko dirudun ori, zelan alangoa ta bada-ezpadakotxua ta ortik emendikoa ta guztia bearrekoa dala batzuk esanarren, euskaldun garbia ta euskaldun garbien semea dozu; onez ganera kristiñaua, Eliza onetantxe bateaturikoa.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• ikustekoak ikusi

  Azalpena: ezer harrigarria ikusi

  Adibideak:

  —   Nik ikusi nebazan ikustekoak!... Aitatuaz bakarrik dart-dart daukadaz neure erraiak...
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• iluntasun aho zabala

  Azalpena: ilunpe handia

  Adibideak:

  —   Geratu baga bigarrenez bertara begiratu eban, da argi ziriña ta illuntasun ao-zabala baiño besterik ezeban ikusi
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• itsumustuan

  Azalpena: ezustean

  Adibideak:

  —   Bat-batera, itsu-mustuan, iñok uste izan-bage etorri ei-yakeen gaba euren begietara.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Kontzeptuak: ITSUTASUNA / PRESA

  Gazteleraz: de improviso

• izen handiko

  Azalpena: ospetsu

  Adibideak:

  —   Txanton, iagi ta isil isillik, umea ez iratzartu edo esnatutearren kaleratu zanean «bai, esan eban Maripak: egia diño; gure Lorentzotxu izen andiko gizona izango dogu.»
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• izerdi larritan

  Azalpena: izerditan

  Adibideak:

  —   Ama errukarria ikara gorrian da izerdilarritan ikusi ebenean, zeri oratu ezekiela geratu zirean.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• jaramonik ez egin

  Azalpena: ez arduratu, (ezertan, inori) arretarik ez ipini

  Adibideak:

  —   Txanton barriz, emaztearen errespeari iaramonik egin baga ta atsakabe andiren batek io bear izan baleu legez, katillua mai-ganean laga, umeari eskutik oratu ta zirkiñik egiten ezebala, katillura begira gelditu zan luzaro
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• kaltza nasaidun

  Azalpena: aberats

  Adibideak:

  —   Ezkonduteko banengo (ondo entzun gero, ondo: ez albokera begiratu, kaltza nasaidunik ezton agiri-ta) ezkonduteko banaiengon, berreun mandazain euren antzeko bi milla mando ta guzti baiño naiago izango naieuken Txanton bat soiñeko utsakaz
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• kontuan hartu

  Azalpena: kontsideratu

  Adibideak:

  —   Onetarako, zein euritan zein aterritan, goizaldea baiño askozaz lenago ioaten zan Talara; an izarrai begiratu, odeien azatza kontuan artu, aizea ezautu ta itxasoa zelan egoan ikusirik, txalupetako nausiai ots edo oles egiten eutsen.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Gazteleraz: tomar en consideración

• kristorenak aditu / esan

  Azalpena: egia latzak entzun

  Adibideak:

  —   Bakean itxi. Ori iiñoat neuk bere bada; auri, orixe, berori. Berak, Maridrogak, egia eztana iakin da bere, esan! Bakarrik gagozanean, Kristorenak esan daidazala; leporatu beidaz, guzur da bar, miiñak emonala ta geiago
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• lantzean behin

  Azalpena: aldizka

  Adibideak:

  —   Astakeriak miiñean artuten dabezala esan dautsat arratsaldean, da nik barriz eztot bera mindutearren esan. Astakeriak edoà neuk badakità arira eztatozan esakeraak lantzean edo noizean bein aitatuten dabezana, ezta egia, gizonak? Enaizu gero salatu.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Kontzeptuak: BAKANTASUNA

  Gazteleraz: de vez en cuando

  Frantsesez: de temps à autre

• lehenbailehen

  Azalpena: ahal den arinen

  Adibideak:

  —   Erroke, arin amaitu eik; nik len bai len oeratu gura neuke.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Kontzeptuak: ARINTASUNA / LEHENTASUNA

  Gazteleraz: cuanto antes

  Frantsesez: dès que possible

• (ezer, inor) leku txarrean ez egon

  Azalpena: (ironiaz) bestela izan

  Adibideak:

  —   Txanton: i ez balio ioateko nigaz Riojara. —Nora? itaundu eutsan Errokek mandazaiñari. Gabaz bakarrik ibilli bear baleu, taketa legetxez gogorturik topako genduke au. Eztago leku txarrean gauzea. Nora... ta Errioja-ra? Nor... ta Txanton, bai zera!!
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Kontzeptuak: EGOKIERA

• (inori) lepoa erakutsi

  Azalpena: (inorengandik) aldendu

  Adibideak:

  —   —Itzat, ostera, guztiak dozak ezin obeak, guztiak zintzoak, guztiak biotz-beraak, eta au uste izatea zer dan edonok daki. Ezai beste bein orregaz batu, buru-arin ori. Ezetedago Lekeition Txantonentzako lagun erazkorik edo aiuturik? Zori onean aurkitu daizala ire Aita ta enea, arek itzoazan gizonak, arek!! —Eta mandazaiña ta erbestekoa dala ta txakur amurratuagandik legez alde egin, igesi ioan, lepoa erakutsi, begiratu bere ez egin gura? —Ai Txanton, Txanton barritsu! I ta ni aren antzekoak izan-orduko, amaika amaika ta erdiko agertuko iakuz uri onetan!!
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• (ezer, inor) lepoaldean itxi

  Azalpena: aurreratu

  Adibideak:

  —   Uriko atzenengo etxea lepo-aldean itxi ebenean, Txilik (besteari zerbait erasotearren nire ustez) izerditan egoala ta gelditxuago ibilli ta bere, elduko zireala esan eutsan.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• (ezer inoren) lepora ezarri / jausi

  Azalpena: (ezer inori) egotzi

  Adibideak:

  —   Aaai, Katalin, ene alabea!! Damu izango euke eure bizi guztian. —Elitzake nire damu ori iñon lepora jausiko.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• (inoren) lepotik

  Azalpena: bestek ordainduta

  Adibideak:

  —   Nire lepotik ziarduela uste neban, barre-santzoka edo algaraka.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Kontzeptuak: BALIAKETA

  Gazteleraz: a (mi, tu, su...) costa

• lotordi

  Azalpena: mozkorraren loa

  Adibideak:

  —   Berak, lotorditatik itzartu-ta legez, aoa zabalik begiratu eutsan
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• mihia labandu

  Azalpena: zuzenak edo esatekoak ez direnak esan

  Adibideak:

  —   Ori larregi esatea da. Ziur iakinarte, etxako gizoni orrelango iraiñik ezarri bear; ziur iakin da bere, kontuz kontuz, ezin bestez da miiña labanegitu barik
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• mihian hartu

  Azalpena: aipatu, esan

  Adibideak:

  —   Astakeriak miiñean artuten dabezala esan dautsat arratsaldean, da nik barriz eztot bera mindutearren esan.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• mihiari eragin

  Azalpena: hitz egin

  Adibideak:

  —   Maripak, ixilla izan ezarren, miñari baiño eskuai gogo obeaz eragiten eutsen; ak beren egimen edo egitade guztietan ziramaratxu bat irudian; onek beronenetan emakume ganoraduna ta oartua zana agiri eban
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• noizik noizera

  Azalpena: aldizka

  Adibideak:

  —   Ezeukan goiz atan Maripak barriketan iarduteko gogo andirik. Noizik noizera amantalaz igozten ebazan beren begi negartsu ta gorrituak.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Kontzeptuak: BAKANTASUNA

  Gazteleraz: de vez en cuando

  Frantsesez: de temps à autre

• nondik nora

  Azalpena: nola

  Adibideak:

  —   Nik ez ondo, eure eskutzar onetako zigorra izan ezik. Tema egingo neuke Damutu eroen bategaz diardudala. Nondik nora abil eu? Eztaukat barriketan iarduteko astirik; baiña itaune edo galdeera geiago ez egitekoz erantzungo dauat. Gau guztian, nundik nora eztakidala ta neure gerizea baiño beste lagun baga, ibilli nabil
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• nora ez dala

  Azalpena: (ironiaz) nahikoa ez balitz

  Adibideak:

  —   Beti langoxe bazkaria ta sekulako gogoa euki ebezan egun atan bere Txantonek eta Maripak : katillukada bi salda aurretik, esteria oneko aza-lapikoa, urdai ta okela gazituaz gozatua; arto-erregutadaak ugari edo iori, unean unean txakoliña, sagar eder bi atzetik, umearentzat euki eroen salda garbia nora eztala.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Gazteleraz: por si fuera poco

• norberaren gerizarik ikusten ez den gau

  Azalpena: gau ilun

  Adibideak:

  —   Txili: eztau balio izango gero gauza bat esan da beste bat egiteak. Or gau-erdi-inguruan norberen gerizarik bere ikusten eztan gau illun baten, buru-utsik, ortozik edo orpo-utsik eta erdi-billoizik, erraldoia lango Damutu andi bat begien aurrera, eu bakarrik agoala, aurkeztuko balitzakik, ezintzake, Txili, bildur izango?
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• orratza eta haria legez

  Azalpena: elkarrekin

  Adibideak:

  —   Ezekian Txantonek euren artu-emonen barririk, eta iakin-guratsua zana ez ukatutearren, Errokeri ta Leberin zaarrari itandu eutsen zegaitik eteebilzan arek orratza ta aria, edo argia ta gerizea legez.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• orrazi zaharren hagindun

  Azalpena: hortz apurtudun

  Adibideak:

  —   Zer orrek, orrek zer? Ondasun billa abil Katalin? Orretara-ezkero ez beste baten zain egon: geure auzoan bizi da Ameriketatik oraintsu erriraturiko mutil zaar bat, orrazi zaarren aginduna.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• tautik (ere)

  Azalpena: batere ez

  Adibideak:

  —   Goiz guztian ortxe euki augu, tautik ez murtik ez deusik eraso eziñik.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Gazteleraz: ni mu

• tirabira egin

  Azalpena: (txalupa) irauli

  Adibideak:

  —   Zein sutegitan egin daue soiñeko txartes ori? Ori aldean daukaala, gure txalupeak tirabira egiñezkero, beruna legetxez onduratuko intzake i
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• tirlitorlo

  Azalpena: hizketa motelean

  Adibideak:

  —   Iatuna ta edalea neu? edan-sarria batez bere? Nok ikusi etenau zabuka ibilli eziñik, edo tirlitorlo miiña moteldu-ta?
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• txioa baino arinago

  Azalpena: oso arin

  Adibideak:

  —   Torreko txiliñak sua nonbait egoala iragarri euskuneko, gure Maripa umea neure besoetan itxi ta txioa baiño ariñago kale-barrenera ioan zan.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• txokoa egin

  Azalpena: (inon) bertakotu

  Adibideak:

  —   ùTxilik txokoa egingo dau, Erroke; esan eban Leberiñek. ùBai zera! ùEz zera! eztitan da adurretan dabil beragaz beiñik bein. ùNire alabea balitz, iakingo neuke zer egin.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• zer edo zer

  Azalpena: zerbait

  Adibideak:

  —   Ene San Antonio ta mutilla! Zek edo zek, gatx andiren batek io bear gauz, Maripa. Iñoiz ez, da gaur onelango zoraildia?
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Kontzeptuak: BAKANTASUNA

• zerik zertara

  Azalpena: zergatik

  Adibideak:

  —   ezekian, baiña, zelan azaldu, zegaitik edo zerik zetara erabillen burua albo alboka kristal edo beiraarteko irudiak.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• zirimara

  Azalpena: afera guztietan ibili zale

  Adibideak:

  —   Etxean sartuaz batera, agur nire barruko bakea: suetera badator, galerazo baiño besterik eztaki egiten; suetera etorri ezik, or guztion artean txutxuputxu barriketan iarduten dau. Neure erraietako semetxua berorren eriko zirimara bat izan ezpalekit! Maripak, ixilla izan ezarren, miñari baiño eskuai gogo obeaz eragiten eutsen; ak beren egimen edo egitade guztietan ziramaratxu bat irudian; onek beronenetan emakume ganoraduna ta oartua zana agiri eban
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

• zirkinik ez egin

  Azalpena: ez mugitu

  Adibideak:

  —   Txanton barriz, emaztearen errespeari iaramonik egin baga ta atsakabe andiren batek io bear izan baleu legez, katillua mai-ganean laga, umeari eskutik oratu ta zirkiñik egiten ezebala, katillura begira gelditu zan luzaro
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.

  Kontzeptuak: LASAITASUNA

• zirririk ez egin

  Azalpena: ez mugitu

  Adibideak:

  —   eguna argitu iakenean (bat batera ta goizabar baga argitu zan orduan) zirririk edo zirkiñik egin ezpaleben antzera, zazpi gizonak, iru astoak eta zori txarreko umeak alkarren kontran euren buruak ikusi ebezan.
  AZKUE, R. M.
  Bein da betiko, 1893.